Billall Maliqi dhe Rrugët e shikimit

Vështrim kritik

MALLI PËR ATDHEUN

I SHKRIRË NË FRYMËN POETIKE

• (Bilall Maliqi, “Rrugët e shikimit” ( Paths of vision), Sh.b. “Lulu Enterprisse” SHBA, 2014, faqe 100)

Nga Kujtim Stojku 

 

Biografisë së pasur të shkrimtarit nga Presheva, Bilall Maliqit, këtë vit iu shtua edhe një libër tjetër me poezi “Rrugët e Shikimit” (Paths of vision). Mbresat e poetit fillojnë me vizitën e tij të parë në sh...tetin amë, Shqipëri, gati pas një ndarje shekullore, ky, vendi amë i kthyer në një “mollë të ndaluar” për bashkëkombasit e një gjaku të ndarë padrejtësisht nga fuqitë e mëdha, për poetin Bilall Maliqi i cili e shkel për herë të parë, me vështrimin e tij fotografon dhe ngulit në kujtesë, me një kurreshtje të epshme, tërë peizazhin e atdheut amë. Me një mall që e djeg si eshka në shpirt, e brendshmja e tij spirituale i bën një dhuratë lotësh. Ai bashkëbisedon me gjithçka, gjuha e tij është e pasur, kjo gjuhë e veshur përmes figurave artistike e manovron atë nga brenda.

Ndijesitë e tij vaditen me mallin dhe çmalljen. Reflektimi mediativ na sjellë në epiqendër një nga figurat e letërsisë sonë A.Z. Çajupin. Ku gjuha hyjnore i flet fjalë të ëmbla mbi jastëkun e tij. Atij i flasin lotët, i flasin gurët. Qenia e tij në mes të jetës gjallëruese të kryeqytetit të Shqipërisë, Tiranës, e rrëmben në vorbullën e saj të jetës dhe të larmisë.Të gjitha këto ai i fut në gjirin e tij, si një bir i dashur që mbështet kokën në prehrin e nënës.

Me këtë mall ai përkëdhelë faqet e lëmuara të valëve të detit, shijon të puthurat e tij, zbulon bukuritë e ëndrruara, ku neonet në mbrëmbje thërrmojnë errësirën.

Meditimi poetik endet nëpër kohë, kodrat i sheh me rrudha ku duken sikur janë zhytur në mendim. Por çfarë mund të mendojnë ato? Historia jonë ka qenë e dhimbshme.

Vështrim i mprehtë i poetit përmes vargjeve pohon lakminë e fqinjëve që deshën t’i tjetërsonin ato. Por ai pohon se ato kanë qenë të Arbrit dhe të tij do të mbeten.Ai thith ajrin, mbush mushkritë dhe mbushet me një frymë ngazëllyese, ndjenjat shpërthejnë, muza e shoqëron atë në çdo hap dhe nuk e braktis. Ai kthehet në një piktor që hedh në kanavacë kontraste ngjyrash,ku i prishen ëndrrat.

Vargje mjaft prekëse. I paharruar do të mbetet në kujtesën e poetit qyteti i antik i Durrësit., Deti Adriatik, ku ai e pagëzon me vargun mbreti dritëjonë. Në këndvështrimin e poetit nuk shpëtojnë as bukuroshet durrsake, ku flladi i detit ua prish flokët. Ai zbulon shpirtin e tyre fisnik, e portretizon vajzën durrsake,të bukur dhe qafëgjatë. Këtu kemi një krahasim mjaft pikant, ku poeti shprehet “Ah moj Preshevare”…Bukuria shqipatre e ngritur në art.

Ëndrra e poetit që në lindje të tij, ashtu si shumë bashkëkombas që jetojnë jashtë kufijve të shtetit amë, i ka ndjekur ata hap pas hapi për ta parë atë. Historia na ka parë shpesh me syrin e njerkës. Këto shkulme historike, ia shprishën kujtimet motit të thinjur.Varg i fuqishëm ku vetëm ata që kanë këtë mall mund ta shprehin në vargje, pikturë, këngë, etj.

Kur shkel për herë të parë tokën e shtetit nanë, ai për herë të parë sheh Kuksin, nga qepallat iu rrokullis një pikë lot ku i ndal dhe i pushon në mjekër. Zemra e poetit është e coptuar, por në këtë moment kjo pikë loti që i pushoi mbi mjekër ia bashkon….dhe pikërisht këtu ai mbushet me fuqi si në ciklin e Mujit e të Halilit, trimërohet dhe shprehet me guxim se tani jam mbështetur në ty nënë e babë –Shqipëri.

Ëndrra e kahershme që trolli i ndarë të bashkohet.Kjo ëndërr i ka bërë bashkëkombasit të mbajnë gjallë gjuhën e të parëve,doket dhe zakonet nga asimilimi sllav.

Në meditimin poetik të autorit malet djersisin, edhe ata kanë mall për ta parë poetin, ata marrin frymë të dy, krijohet një mjegull dhe heshtja e qytetit i palëson ndjenjat, rruga e kombit për poetin është një venë që përshkon gjaku udhën e tij për në zemër.Të gjitha këto e ngacmojnë ndërgjegjen e poetit duke ia nxitur fantazinë, fryma që e përshkon tërë veprën e tij është malli që e përcëllon në gji….Padrejtësitë historike natyrisht që nuk mund të zgjidhen nga pena e krijuesit, por kushtet historike janë shtrati ku krijuesi vendos veprën e tij.

Autori kthehet në një pikë gjaku, dhe kjo pikë gjaku vrapon nëpër venat e atdheut. Ai mundohet që të përshkojë çdo ind dhe damar, ai është pulsi i frymëzimit të veprës që sapo e ka botuar. Ky udhëtim në rrugët e etnisë, i përzhitur nga malli e bënë atë të dëpërtojë në zemrën e saj. Ai simbolikisht sheh dy pika, dhe këto dy pika nuk janë të ndryshme për të, ato janë të njëjta, më në fund ndodh bashkimi i këtyre dy bulëzave….Ata s’mund të ndahen më….Një frymë filozofike permanente e përshkon tërë veprën poetike.

Ndjekim rrugëtimin e ofshamave të poetit. Fjala e tij ulet si një plak i moçëm duke biseduar me kreshtat dhe plisat dhe, poetit i trazohet vargu….dhe kujtesa e murosur fillon gërryerjen e saj…Një mendim figurativ që të fut në meditim.Ai është një skalitës i fjalës, nuk e lëshon do kudo, ai sakrifohet për të. Amaneti i poetit Azem Shkreli ku thotë se nuk mund të jesh poet nëse nuk sakrifkohesh për fjalën….Bilall Maliqi e ka bërë një sakrifikim të tillë, ai është një përrua që gurgullon me fjalët e reja duke e pasuruar gjuhën tonë të bukur.

Në iamgjinatën e pasur të krijuesit kemi një krëhër që kreh kujtesën. Kjo imagjinatë thyen çdo barrierë, ajo nuk njeh pranga, skllavëri dhe burgosje, sepse ai sheh dhe transmeton përmes ekraneve të syve, ai duket sikur ndjek një program televiziv,dhe këtu ai kujtohet për Detin Jon, dhe shpirtin ia pushtojnë përrallat e stërlashta….Poeti prandaj është poet sepse ai flet pak dhe, brenda fjalëve që ai shpreh ka shumë brumë, shumë mençuri dhe urtësi.

Furtunat historike që ka kaluar ky komb ka bërë gurët dhe shkëmbinjtë t’ia marrin vajit, për hidhërimet që kaloi lisat lëshuan mjekër. Ky popull i lashtë dhe në trojet e veta përuli në gjunjë një nga perandoritë më të mëdha të kohës, ky popull me krenarinë e tij duket sikur krahasohet me qiellin, kjo rracë që arriti deri në këtë shekull të ri pa u asimiluar as nga turqit dhe as nga sllavët. A thua është rastësi apo mëshirë nga këto pushtues të egër dhe shfarosës për genin e tyre shtazarak?

Poeti nuk është mistik, por ai me mesazhet poetike përcjellë dhe përçon një lajm madhor të madh që ia lë në dorë lexuesit që ta zbërthejë. Prandaj fjala poetike është për elitën, prandaj ajo rron më shumë se proza.

Çdo krijues duhet të ketë si model popullin e tij nga ai ka dalë, atdheun e tij ku ai rritet që në djep me ninullat e nënës, përrallat e gjyshes, historinë e të parëve të tij. Aty fillon ngjizja. Dhe nëse një krijues nuk i ka këto ai mund të jetë çdo gjë tjetër por vetëm se krijues për vendin e vet nuk është.

Krijuesi e begaton historinë e popullit të vet nga i cili ai ka dalë dhe e ka për detyrë të shkruajë për të. Poeti ynë i madh Naim Frashëri pavarësisht se ishte një nga nëpunësit më të lartë të Perandorisë Osmane, së bashku me vëllezërit e tij, Abdylin dhe Samiun nuk e harruan asnjëherë historinë e popullit që ata i përkisnin.Vepra e Naimit është një nga visaret e arta të letërsisë sonë kombëtare. Ata mund të kishin zgjedhur fare lehtë të heshtnin, postet shtetërore i kishin, pse të mos kalonin një jetë të qetë?. Por janë ato përrallat e stërlashta që ua prishnin ëndrrat, nuk i lenin të qetë. Ishte hija e dheut të babës që i ndiqte hap pas hapi e nuk u ndahej, se ai lente pa gjumë.

Kjo pikërisht ndodh edhe me poetin Bilall Maliqi. Ai s’ndjehet i qetë, ai ka një përkushtim me veten, popullin dhe atdheun e tij. Dhe kjo e bën atë të gurgullojë nga shpirti me penën e tij, fjalën e ëmbël shqipe, pa turqizma e sllavizma. Ai e pasuron më tej këtë gjuhë të lashtë. Janë pikërisht këto që ia ndezin shpirtin poetit i cili sheh përmes shpresës së përflakur, duke ecur përmes ëndrrash si në një pikturë mitike.

Ideja e krijimtarisë së tij përshkuhet fund e majë nga filli kuq e zi, duket sikur në çdo poezi të tij sheh të valvitet flamuri ynë i kuq me shqiponjën dykrenore, sheh kështjellat që sot janë treguese të një qëndrese të pashembullt ndaj hordhive të pushtuesëve osmanë përmes flakës dhe zjarrit. Aq sa hyri edhe në fjalët e urta të popullit tonë se :Aty ku shkel turku nuk mbin më bar”. Dhe të gjitha këto janë pjesë e gjakut të poetit, dhe gjaku është jeta. Për disa momente autori duket se e braktis ëndrra, dhe pikërisht këtu kemi atë vuajtjen e madhe për fjalën,dhe ai shprehet se megjithëse ndodhet në një gjendje të tillë as deti nuk ja shpëlan dëshirat, e fjala del prej gjoksit tij duke fluturuar me pulbardhat mbi valët e kaltra.

Por qenies njerëzore lotët i rrjedhin o nga hidhërimi, o nga gëzimi. Por në këtë rast gjendja shpirtërore e poetit është e tillë që atij padashje i shkojnë lotë nga sytë. Këtë dashuri që shprehet përmes krijimatrisë së tij ai e sheh të shtrihet në bark të motit.Dhe kjo gufon mbi gurë, çan dheun, dhe shprehet me vargun kulminant: “është e ndarë në bark të fisit”. Rishikimi historik në retospektivë e bën autorin që të shprehet në këtë formë të fuqishme.Ndarja e padrejtë dhe kujdesi nga duart e njerkës të japin frymën për të bërë një perceptim të tillë të përshkuar nga fryma….Dhe pikërisht në këto çaste ai mbushet dhe fillon me ngadalë të shprazë shpirtin. Malli i rri varur në fijet e qerpikëve dhe, ai e ka çdo ditë, orë e çast para syve të tij.

Poetët nga vetë natyra e tyre janë të heshtur,u pëlqen vetmia, ata shpeshherë edhe flasin me veten e tyre, ata flasin me memecërinë e netëve, kujtesa e tyre është si një pasqyrë magjike, përtej cakut të ëndrrave ata masin durimin. Vetëm një botë e pasur dhe me shpirt të madh i kalon këto. Edhe kur është jashtë atdheut të tij, kur poeti është në shtegtim nëpër Evropë, ky mall për atdheun nuk i hiqet .Ai ëndërron vazhdimisht për gjuhën e tij amtare. Si Çajupi që shprehet në poezinë e tij se” Ku është më e ëmbël mjalta se balta,në Shqipëri”. Qytetërmi Evropian të cilën poeti e sheh me sytë e tij,e bën të nxjerrë një ofshamë prej thellësive të shpirtit.

Poeti e kthen vargun në një hulli arash për t’u mbjellur. Një varg mjaft domethënës është se ai e sheh kujtesën të brejtur dhe të cunguar…mirëpo fryma e zgjon atë nga ëndrrat e kotura. Botës së pasur të krijuesit nuk i shpëtojnë as fjalët idhnake që futen në fjalorin e përditshëm të jetës. Ai këto i ndjen dhe e plagosin në shpirt. Ai shprehet se edhe koha vetë është idhnake, duke e bërë atë të shfryjë me ofshamë i djersitur.

Gjuha e paskrupëllt e përdorur helmon edhe kohën. Mesazhi i tij është i qartë. Ai kërkon rrugëdalje nga ky fjalor i zi, ku njerëz pa moral dhe pa dinjitet vetëm nxijnë dhe nxijnë çdo gjë. Ky realitet e bën autorin të shikojë me dhimbje shpërfytyrimin e sotëm të disave në këtë shekull të ri ku ëndrrat janë drejt realizimit….por fjalët e liga si thika të mprehta janë gati në çdo moment të godasin pas shpine, të përgjakin ëndrrën e bukur që përkundet në djep dhe pritet të burrërohet.

Ky realitet e bën atë të shohë ëndrra të trishta, gjumi i prishet dhe i plagoset zemra.Ai edhe pse është jashtë kufjve gjeografikë të hartës së tij, ai është kurdoherë me fjalën shqipe që e ka në majën e penës, dhe me këngët e saja të magjishme që i shuajnë mallin.Të gjitha endjet nëpër Evropë ai i idh me kërthizën e kohës. Edhe këtu ai gjen gëzimin e tij. Hallet dhe brengat janë të mëdha, ata si hallka i ngjiten durimit në këtë fat të përhitur që na rezervuan epokat.

Kënga e poetit përzihet me këngën e turtullit, që dëgjohet pyjeve të harruara. Skenat e përlotura e bëjnë atë të mos heshtë. Edhe pse ai shtegton rrugëve të Evropë, si në Zvicër, Vienë, Paris apo Londër vargu i tij ka një mall, atë mall që nuk e le që të mbyllë sy dhe e bën shpirtin e tij të këndojë këngët e moçme e të reja. Përmes një sintakse të pasur,vepra e poetit Bilall Maliqi krijohet dhe ngjitet zellshëm dhe kalon në ndijim.

Akoma më me vlerë është ky libër, kur është i përkthyer edhe në gjuhën angleze dhe u servohet për lexim lexuesve amerikan dhe kritikës amerikane, nga përkthyesi dhe publicisti i njohur Peter Tase, botuar nga një shtëpi prestigjioze “Lulu Enterprisse” në SHBA.