Intertekstualiteti në veprën "Kritika letrare"...

Mr. FATMIR HALIMI

INTERTEKSTUALITETI NE VEPREN "KRITIKA LETARE" TE MAJLINDA NANA RAMES

               Intertekstualiteti si dije apo si metodë për interpretimin e teksteve  të shkrimit poetik në diskursin kritik është zhvilluar shumë vonë në fund të viteve të 60-ta dhe në fillim të viteve 70-ta rë shekullit të kaluar së pari nga shkrimet e Julia Kristova, e më vonë edhe nga studiuesit e tjerë. Me intertekstualitet (intertekst) kuptojmë efektet e një teksti në tekste të tjera. Cdo libër flet për librat e tjera, një libër lind (prodhohet) nga librat e tjerë, dhe çdo histori është histori e treguar njëherë, pra vetë libri i krijuar apo vetë historia e riprodhuar nga autori është intertekst. Intertekstualiteti si metodë për interpretim në tekstin kritik  nga autorja Majlinda Nana Rama prodhohet në formën e citatit, lajmit, shënimit, retospevtivës, biograficizmit, historicizmit e të tjera, të cilat  dëshmojnë vetëdijen e lartë kritike e estetike, dhe qasjen postmoderniste në ndërtimin e teksteve të saj.


Fabula (Teksti) në veprën “Kritika Letrare”

              Fibula ( teksti ) i rrëfimit në veprën  “Kritika Letrare” të Majlindës është e ndërtuar mbi vështrimet, esetë, recensionet letrare, vrojtimet e kritika te ndryshme në vazhdimësi kohore te përmbledhura në një vend, në një botim. Në këtë vepër të diskursit kritik nga këndvështrimi i qasjes së autores, edhe pse ajo nuk e potencon hetojmë tri ndarje të mëdha: e para, diskursi kritik mbi lirikët më të mëdhenj botëror të shek.XX e këtej si Rembos, Bodlerit, Bërnësit dhe të lirikëve më të mëdhenj shqiptarë duke filluar nga Jeronim De Rada, Lasgush Poradeci, Ali Asllani e deri tek lirikët e poezisë së sotme si, Shefqet Dinaj, Myrteza Mara etj.

E dyta, vështrime kritike mbi veprat e mëdha të letërsisë botërore në prozë si “ Procesi” i Kafkës dhe të letërsisë shqipe poashtu në prozë të veprës “Bardha e Temalit” të Pashko Vasës dhe romanit “Shpenguar prej Krishtit” të Mirela Kuhn.

Ndërsa ndarja e tretë është pjësa e recensioneve mbi veprat kritike të kritikëve tanë  të njohur, si recensioni mbi veprën kritike “Don Kishoti shqiptar” të akademik Ali Aliut, “Hire letërare dhe shpalime poetike” të Nasho Jorgaqit, “Fenomeni Blushi” të Behar Gjokës etj. Dhe intervistat të realizuara nga gazetarë të ndryshëm mbi veprën e saj.

Duke u bazuar mbi këto tri kategorizime, Majlinda kritikën e saj e fillon me interpretimin e lirikëve botëror, sidomos me interpretimin dhe zbërthimin e poezisë së simbolistit Rembo të sonetit të tij “Zanore”. Autorja poezinë “Zanore” të 19 vjeqarit Artur Rembo e cilëson edhe si sonnet ngjyrash, i cili ka muzikalitet dhe konturon harmonizimin me lidhje koherente poezi-muzikë-pikturë. Një interpretim të thuktë e të detajuar ajo i kushton edhe poezisë “Findlej” të bardit skocez Robert Bërns, e cila edhe na e sjell të plotë poezinë duke u ndalur në interpretim të secilit strof e gati edhe të secilit varg, sidomos vargut “kush troket kaq vonë në derë”.

Ngjashëm do të veprojë edhe me lirikët tanë bashkëkohorë si Dan Kosumi, Bujar Rama, Shefqet Dinaj ejt,  ku të gjithë përafërsisht i cilëson si lirikë të  shquar të poezisë erotike. Ndërsa prej recensioneve mbi veprat kritike vlen të theksohet diskursi kritik i ndërtuar mbi veprën “Fenomeni Blushi” të Behar Gjokës, ku autorja çdoherë duke u mbështetur  mbi veprën e tij, sjell mendime dhe përkufizime shumë të rëndësishmë mbi romanin që zhvillohet sot tek ne. Majlinda thekson se studimi kritik i Gjokës shpalos përpara lexuesit një botë të hapur shkrimore dhe çka është më e rëndësishmja, lexuesi ideal nuk  oshilon. Ai arrin që nëpërmjet zërit specifik të Gjokes ta kuptoj qartësisht.

Në këtë vepër, të rëndësishme janë edhe interpretimet mbi prozë dhe intervistat e saj. Pra, ky është tëksti ( fabuli ) i veprës “ Kritika Letrare” në vija të trasha, por, presim edhe  interpretime më të stërholluara nga studiuesit e tjerë.


Citati

            Siç pamë intertekstualiteti ndertohet mbi lajmin, citatin e kategori të tjera stilistike e kritike. Citatin apo citatësinë si formë interpretimi të teksteve sot e përdorin gati të gjithë kritikët e studiuesit e letërsisë, e me mjaft sukses e korpuron edhe Majlinda në veprën e saj ‘Kritika Letrare”. Kjo hetohet gati te të gjitha veprat e shqyrtuara e më e theksuar është të veprat lirike  të poezisë sonë e të huaj.


Metateksti

                   Metateksti si dije për interpretimin e teksteve letrare në diskursin kritik është mjaft i shpeshtë. Në diskursin kritik metateksti kupton praninë e komentit që i lidhë dy tekste. Kjo ngjet kur autori fut dy tekste të ndryshmë që komunikojnë apo edhe që bashkëveprojnë njëri në tjetrin dhe mbi këto dy tekste e krijon komentin.  Në metatekst rrëfimi ndërtohet mbi një gjuhë të figurshme e metaforike, por jo metonimike. Të gjitha këto elemente për metatekstin do të arrihen me sukses dhe me nivel të lartë artistik te “Kritika Letrare” e Majlinda Nana Rames. Ajo këtë e arrin sidomos kur shqyrton romanin “Procesi” i Kafkës. Metateksti këtu krijohet kur ajo sinjifikon tekstin e mikut te ngusht te Kafkes, Maks Brod:

 “Kur e mora dorëshkrimin e procesit, e lexova me një frymë. Nuk kishte titull,  por kafka kështu e quante sa herë binte fjala për të.”

Dhe  një sinopsis të Procesit të Kafkës po japim ketu:

“Jozef K., një nënpunës banke në një qytet thuajese të panjohur, një njeri në kufijtë e së rëndomtës, arrestohet një mëngjes nga dy policë.”

Pra, Majlinda mbi këto dy tekste te ndryshme krijon metatekstin e saj si dije interpreëtimi, ku edhe do të citojmë atë:

“ Mjafton t’i referohemi këtij fragmenti të romanit, për të bërë një vertikale të përmbajtjes, tematikës përmes penës së ashpër e fshikulluese të autorit.”

Autorja metatekstin e krijon edhe kur analizon  veprën kritike të Behar Gjokës , që është një kritikë  apo më mirë të themi një trilogji mbi romanet e Blushit. Këtë ajo e arrin pasi para vetes ka romanet e Blushit e edhe vepren kritike të Gjokës.


Përfundim

            Pas këtij shqyrtimi teorik mbi diskursin kritik të veprës “Kritika Letrare” Majlinda Nana Rames vijmë në disa përfundime:

Së pari, “Kritika Letrare” na vjen si perlë në letërsinë tone, e cila lexohet me një frymë, dhe që të lë pa frymëmarrjë nga kureshtja se ç’do të ngjetë në faqet pasuese të saj, e cila vazhdimisht ngeh iden e kërkimit, e në të njëjtën kohë edhe përpjekjen e ruajtjes së  identitetit tonë kulturor e letrar  në vazhdën e zhvillimit të saj duke u krahasur edhe me letërsitë e tjera botërore.

 Së dyti, si për nga rrëfimi i tekstit,  ashtu edhe për nga ndërtimi dhe realizimi i tij si tekst është një diskurs kritik  postmodern, që me sukses autorja i shfrytzon të gjitha format dijet e metodat postmoderne si intertekstualitetin, metatekstualitetin, citatin, retrospektiven, paralelizmin tematik e të tjera.

Dhe së fundi mund të them se me këtë studim Majlinda sjell para nesh aurorët më bashkëkohorë të letersise sonë si në poezi ashtu edhe në prozë.