Kumtesë e mbajtur në konferencën shkencore në Prishtinë te “Java e Shkencës” (15-20 maj 2012) Organizator: Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë. Botuar te “Rrënjët” në Itali.
NDËRTIMI I ARKETIPIT TË MITIT PËR PËRBINDËSHAT DRAGOI DHE KUÇEDRA NË BREGDETIN E JONIT SHQIPTAR
Hyrje
Një nga sfidat e etnologëve sot, është ndërtimi hipotetik i arketipave duke u nisur nga ato mbetje mitike që kanë mbërritur përmes mbijetojave deri në ditët e sotme.Objekti i këtij studimi është ndërtimi hipotetik i arketipit të mitit për përbindëshat Dragoi dhe Kuçedra në Bregdetin e Jonit shqiptar. Mbështetur në rekonstruimin e teksteve të shenjta e të fragmenteve të tyre, të cilët flasin për ndeshjen (agon) kozmike midis Dragoit dhe Kuçedrës, është e mundshme të rekonstruohet legjenda e Bregdetit Jonian.Miti i mbytjes së Kuçedrës dhe i lirimit të ujërave konsiderohet se ka të bëjë me pjesën e vitit kur mungon uji dhe kur udha e Diellit është lart, pra, rreth kthyerjes së diellit në verë.
Rekonstruimin e panteonit mitik të Bregdetit Jonian mbështetur në gjurmët e hulumtimeve simiotiko-filologjike e semiologjiko-etimologjike (të Lambercit e Çabejt) dhe etnologjiko-filologjike (hermeneutike të Paplekës), mund të sjellë supozimin se në legjendën mitike të Dragoit Jonian bëhet fjalë për heronjtë kryesorë të dramës kozmike mitike nga miti protoilir, pra edhe protoshqiptar, ku Dragoi e ka zëvendësuar alopersonazhin –(vetëtimsjellësin, vetëtimëmbajtësin), ndërkaq Kuçedra (si sunduese e botës nëntokësore) - botën mitike të pranverës së përhershme. Në të vërtetë Dragoi dhe Kuçedra janë të vetmit perëndi parashqiptarë e parailirë. Marrëdhëniet e tyre mund të ndërtohen pjesërisht. Kështu, në rrafshin protoshqiptar fitojmë këtë skemë të dramës mitike kozmike: Dragoi e mbyt/ndjek/mund Kuçedrën me vetëtimën/bubullimën.[1]
Kuçedra dhe Dragoi në traditën e Bregdetit tëJonit
Në mitologjinë e Bregdetittë Jonit shqiptar, e vjetër sa dhe vetë shqiptarët në këto troje e hapësira,ekziston një përbindësh me shumë kokë, me trup gjarpri që nxjerr zjarr nga goja e që quhet Himera. Herë shfaqet me kokë luani, ngërdheshur para sulmit, me bishtin e tij të një gjarpri që në shtrirje kap nga brirët një dhi. Himera është një lloj Kuçedre në mitologjinë e Bregdetit të Jonit.Kjo kafshë e përbindshme shfaqet kur dikton viktimën e pastaj zhduket.Mendohet se jeton në malet Akrokeraune ose të Vetëtimave. Himera është kafshë e steresë që “viktimat e saj” i godet me “flakët e gjata”, që i ngjajnë një gjarpri të zjarrtë.
Me Himerën lidhet një ndër dukuritë specifike metereologjike e më mbresëlënëse të Krahinës së Bregdetit që quhet Sifoni, ose Stihi. Ai, në kuptimin popullor, është i shtrirë nga retë mbi malet Akrokeraune e deri në det. Zbriste po nga reja lart e futej në det.Thithte ujë prej tij, përpinte anijet, shkulte ullinjtë. Populli mendon se kaq fuqi ka sifoni, sa nxjerr ullirin nga toka në Palasë dhe e shpie në Vuno. Po ta prisnin, nuk bënte dëm, ndaj bënin çdo lutje e kryenin disa rite për ta“prerë”. Dhe të gjitha e kishin burimin te Himera.
Edhe karakteristikat gjeografike të trevës rreth vendbanimit të Himarës japin pamjen e një përbindëshi.Sipas karakteristikave të saj, Kuçedra, në vija globale,përfytyrohet si hyjni e nëntokës, sepse jeton nëpër shpella e ujëra nëntokësorë. Nga ana tjetër, ajo shkakton breshrin, erërat e fuqishme, thatësirën me çka i ndalë shirat, që bien “nga qielli”. Me këto atribute lidhet me qiellin dhe fiton atributet e qiellit.
Përkundrejt kësaj Himere –Kuçedër, ekziston një Dragua. Veprimet e Dragoit lidhen me jetën e njerëzve në tokë. Ai kështu na del si një hyjni mirëbërës, i cili kujdeset për organizimin e jetës në tokë, në rastet kur kjo pengohet nga forcat destruktive, siç ështe kuçedra, të cilën e ka armik të përbetuar. Ja si i përshkruan Mark Tirta këto atribute të Dragoit: “Përdorimi i rrufesë si armë në duar të dragoit, tregon se këtu kemi të bëjmë me hyjni të qiellit, pra me një kryehyjni, siç ndodhte në kohën e lashtë dhe te grekët,trakët, sllavët, perianët etj. Edhe Zeusi, Jupiteri, Peruni dhe të tjera, në ndeshjet e tyre përdorin rrufenë, parmendën. Përdorimi i parmendës (plorit a zgjedhës së saj) së pavëdyer (të panëmur) si armë nga dragoi, është tepër domethënës si atribut i hyjnisë së bujqësisë.Kau ka një rol të madh si dragua.Ai, sipas besimeve popullore, në asnjë rast nuk fluturon, po bërlyket, gërryentokën me brirë e me to lufton.”[2].
Në këtë kontekst, shumë e njohur është në Bregdetin e Jonit legjenda e mëposhtme: “Në një vend të Kaonisë, Perëndia Diell goditi me rrufe demin (ose kaun) dhe nga plaga e tij filloi të rrjedhë gjak, i cili duke rënë në tokë,çuditërisht u jepte jetë luleve, bimëve, pemëve dhe çdo gjëje të gjallë. Armiku i Diellit dërgoi gjarprin i cili filloi të pijë gjakun e kaut pa e lënë atë të bjerë në tokë. Dhe atëherë, pemët dhe lulet filluan të thahen.Dielli u zemërua,u prek shumë dhe u mbyll të vajtonte në shpellën e tij qiellore.Nga lotët e shumtë që derdhi nuk po ngrohte dot tokën dhe atëherë toka u mbulua nga akulli.Gjarpri, i trembur, u fut nën tokë dhe nuk e pinte më gjakun e kaut i cili vijoi të rrjedhë pak nga pak. Pemët e bimët filluan ta pinë, por me kursim e në heshtje dimërore.Sidoqoftë, gjatë kohës që gjarpri flinte, ato krijuan rezerva te jetës, aq sa të shpëtonin kur të zgjohej gjarpri”.[3]
Edhe Dragoi në luftë me Kuçedrën përdor vetëtimën, e cila është atribut i qiellit.Dragoi, siç e thamë më lart, është qenie ktonike qiellore dhe, si i tillë është i lidhur me tokën, përkatësisht me bujqësinë, që nënkupton se është në shërbim të njerëzimit që merret me bujqësi[4].
Ndërtimi i arketipit të mitit përpërbindëshat Dragoi dhe Kuçedra
Lufta kundër Kuçedrës ose substituteve të tjera të sajparaqet luftën jetësore të të mirës me të keqen, dritës dhe errësirës, tëforcave të kozmosit kundër forcave të kaosit.Mbytja e Kuçedrës nga Dragoi ështënjëri prej motiveve më të lashta dhe më të përhapura botërore.Në Bregdetin eJonit, në kohë shiu dhe vetëtimash e shkreptimash, thuhet se lufton Dragoi meKuçedrën e bregdetasit nuk i lenë gratë të dalin jashtë derës së shtëpisë,sepse thonë se i shkojnë në ndihmë Kuçedrës. Burrat vetë dalin të gjithë jashtëdhe thonë: “O Zot ndihmoje Dragoin tonë!”
Me legjendën për personalizimin e mitit mund të supozohetse këtu kemi disa fragmente të një teksti ritual, të mitit, i cili përgjatëshekujve ka fituar veshjen kishtare, nën të cilën qëndron rrëfimi mitik (pagan, ama parailire e parashqiptare) indeshjes midis Vetëtimsjellësit – qiellorit dhe kundërshtarit të tij si sunduesi botës nëntokësore, botës mitike të pranverës së përhershme, ose nëse epërmbysim amën mitike (ekofeministike) të ndeshjes së të ashtuquajturitpërbindësh me kundërshtarin e tij. Meqë është fjala për një legjendë mitikefragmentare, ku si heronj themelorë kemi Dragoin dhe Kuçedrën, të cilët nërrafshin protoshqiptar e protoilir (në të a.q. interpretim"panteonik") figurojnë si vetëtimmbajtës Dragoi dhe formëgjarpri Kuçedra, është e nevojshmetë theksohet se nuk është fjala për aspektin e hyjnive të së mirës dhe sëkeqes, sepse në religjionet natyrore, botëkuptimi i ndeshjes kozmike me tëcilën lirohet uji pjellor prej botës nëntokësore të Kuçedrës, si botë mitike epranverës së përhershme, të dy hyjnitë përmbajnë atribute edhe të hyjnisëdobisjellëse edhe të hyjnisë rreziksjellëse. Domethënë nuk ka indicie qëprotoilirët dhe protoshqiptarët kanë pasur botëkuptim dualist për hyjninë e tëmirës dhe të keqes. Përveç kësaj, të a.q. përbindësha në vetvete shkrijnëdualizmin hyjnor-demonik,[5]
Fitorja e Dragoit kundër qenies së mbinatyrshme çon drejt‘zhdukjes’ së mungesës – rrjedhjes së ujit, lumenjve, përtëritjes së rendit, icili është i njëkohshëm me kthimin e forcave të plleshmërisë, vendosjes sërendit një herë të vendosur pas daljes në skenë të kaosit. Kjo duket edhe telegjenda e mëposhtme e gjarprit të Bistricës: “Në zonën e Delvinës, në lashtësi ishte njëgjarpër i madh, i cili ishte bërë tmerri i zonës. Ai jo vetëm kishte zënëburimet, por edhe hante çdo gjë që i dilte përpara. Tentativat për ta vrarëgjarprin kishin dështuar, por u kërkua mençuria e një plaku. Plaku ngarkoi njëgomar me eshkë dhe qymyr dhe kur përbindëshi ishte në gjumë, plaku e vurigomarin në vendin ku flinte gjarpri dhe ndezi eshkën e ngarkuar në gomar. Gjarpri pasi e pikasi gomarin, e hëngri megjithë ngarkesë.Eshka vazhdonte të digjej dhe bashkë me të edhe gjarpri. Meqënuk i duronte dot dhimbjet, i kërkoi ndihmë perëndisë së detit dhe Bistricës. Itha: “Ku je, o nëna ime Bistricë dhe ti motra det!” Bistrica nxorritetëmbëdhjetë burimet e “Syrit të kaltër”, por nuk i mjaftonin gjarprit. Ai ekuptoi gabimin dhe thirri: “Ku je, o nëna ime det dhe ti o motra ime Bistricë!”Deti erdhi deri në Finiq, por nuk arriti dot më lart e ta shuante zjarrin ebrendshëm të gjarprit. Që të shpëtonte nga dhembjet, gjarpri lëvizi meshpejtësi në shpatin e malit mbi Delvinë. Nga rruga e lëvizjes së gjarpritmbinë dy radhë lisash paralel për kilometra të tërë faqe malit, që nga vendasitështë quajtur e quhet “Rruga e gjarprit”. Aty sot gjendet një dukuri kompleksenatyrore me origjinë gjeologjike në të dy anët e së cilës kanë mbirë lisat. Mekockat e gjarprit, - përfundon legjenda, – u ngrit Manastiri i Mesopotamit”.[6]
Kalimi nga errësira drejt dritës nganjëherë shpjegohet edhe si pasojë e disfatës së përbindëshit që ka gëlltitur Diellin. Që këtu del se“heroizmi i trimit" vendoset në epiqendër të ndryshimeve ciklike sezonale, duke i transformuar përfytyrimet e mëparshme për vdekjen dhe lindjen e hyjnive të natyrës, që e thamë më lart. Në vendin e hyjnizimit të kohës natyrore, përmes ciklizmit dhe përputhjes së fazave të botëve të ndryshme, çon jo vetëm në mbytjen e Kuçedrës dhe i lirimit prej saj i burimeve të ujit, por e pllenon tokën (lavrimi simbolik, hierogamia).Mundja e Kuçedrës dhe lirimi i ujrave, shenjon fuqinë prodhuese të metalit, me çka njeriu ngrihet mbi qeniet tokësore,bile edhe mbi stuhitë dhe bëhet krijues i fatit të tij ekzistencial. Përfytyrimet e tokës, të cilat gjithmonë kanë qenë personifikim i hyjnisë femërore, kurse qielli i hyjnisë mashkullore, tani ndryshohen dhe arrihet tek hierogamia midis hyjnisë së parë dhe trimit[7].
Paraqitja e religjioneve monotoiste, atributet e Dragoit që vret Kuçedrën u vishen shenjtorëve të ndryshëm, të cilët luajnë rol të rëndësishëm për forcimin e besimit. Në krishtenizëm këto atribute i vishen shën Gjergjit e shën Ilisë. Pra për shqiptarët Shën Gjergji ishte Dragua, ndërsa Shën Ilinë e përfytyronin të hipur në një kalë të bardhë në qiell prej nga lëshon rrufe në qiell. Ndërkaq në islamizëm, atributet e Dragoit i vishen Sari Salltikut, një shenjtë bektashian i shekullit XIII.[8]. Kjo edhe është faza e personalizimit të qenieve mitike, të cilat nga një përfytyrim i përgjithshëm për to, në vetëdijen e njerëzve konkretizohen me një emër të jetës reale – shpjegon Qemal Haxhihasani, që njëkohësisht shënon edhe fazën e kalimit “nga bota e përgjithshme e mitologjisë në atë të njerëzve të shoqërizuar e të personalizuar. Kemi këtu momentin e parë të lidhjeve të individit si person me bashkësinë e tij epike, por edhe me universin e tij shoqëror e kozmogonik”[9].
Qemal Haxhihasani duke i mëshuar kësaj çështjeje, por në një kontekst tjetër, në kontekstin e saktësimit historik të figurës së Gjergj Elez Alisë, ecurinë diakronike të formimit të kozmosit mitik etno kulturor shqiptar e dallon ne tri periudha:
(a) në periudhën e parë bën pjesë lufta e Dragoit me Kuçedrën: “dragojtë luftojnë kundër këtyre përbindëshave me parmenda /.../, fakt që flet për praktikimin e kulteve bujqësore në popullin tonë që në kohërat më të lashta”;
(b) “Në periudhën e dytë,janë figurat e kozmosit mitologjik shqiptar ato që i shndërrojnë heronjtë nga barinj të thjeshtë në kreshnikë legjendarë, në luftëtarë të guximshëm, të vendosur dhe të pamposhtur për të mbrojtur vendin, të drejtat, jetën dinjitoze,kulturën, doket e tyre tradicionale”;
(c) “Në periudhë e tretë këta elemente jo vetëm që do të marrin zhvillim të mëtejshëm, por edhe do të shkrihen në mënyrë të pandarë në një të vetme organike, në një kozmos etnokulturor veçues, në vjetërsi normash të sjelljes së anëtarëve të fisit që do të dallojnë heroin e epikës sonë heroike tradicionale prej atij të popujve të tjerë“[1].
Sipas tij Kuçedra përfaqëson të përgjithshmen, kurse Dragoi të veçantën, personalen. Gjithnjë në këtë drejtim ai pranon evoluimin e kësaj figure, por këtë e shpjegon në një rrugë tjetër me anë të individualizimit, personalizimit. Prandaj, sipas kësaj, Kuçedra do t’i përkiste periudhës më të hershme, asaj politeiste, kurse Dragoi një periudhe më të re, në prag ose përgjatë periudhës së formimit, konstituimit e të konsolidimit të besimeve monoteiste. Mirëpo, meqë i përkitkan dy periudhave të ndryshme, atëherë nuk gjen shpjegim nevoja e ndeshjes së tyre. Sikur të mos kishin bashkëjetuar,atëherë as nuk do të kishte nevojë të ndeshen dhe sikur të kishin jetuar në periudha të ndryshme pse u ndeshën, kur nuk e kanë mbërritur njëri – tjetrin?
Në këtë mënyrë shpjegohet procesi i kalimit të perceptimeve mitologjike, të një periudhe shumë të hershme në një periudhë më të re. Mitin e mbytjes së Kuçedrës dhe të lirimit të ujërave për nevojat e njerëzimit,krishterimi, si e pamë, do ta zëvendësojë me shenjtorë të kalendarit të besimittë krishterë[2],me njërin prej shenjtorëve më të rëndësishëm të tij shën Gjergjin që është shumë i përhapur në krahinën e Bregdetit të Jonit, ndërkaq figurën e Kuçedrës do ta zëvendësojë me gjarprin, që është simbol i djallit. Ndaj edhe kishat do të stolisen me ikona të fytyrës së shën Gjergjit, i paraqitur si kalorës (edhe kjo është atribut i Dragoit – mendon Haxhihasani[3])që e vret Kuçedrën, alias djallin.
Pikëpamje të ndryshme mbi kohën e ekzistencës së Kuçedrës e Dragoit
Në ballafaqimin e atributeve të Kuçedrës me Dragoin në studimet etnologjike shqiptare, duke i bërë jehonë pozitivizmit historik dhe sidomos teorisë së bartjes e të huazimit të motiveve, bëhen përpjekje që këto dy figura mitike në koordinatën vertikale historike të paraqiten sikur ndjekin njëra – tjetrën, domethënë Dragoi ndjek Kuçedrën dhe kështu krijohet përfytyrimi sikur kemi të bëjmë me një figurë mitike, por të paraqitur me dy emra dhe që i përkasin dy periudhave historike: Kuçedra e një periudhe më të lashtë e ka zëvendësuar Dragoi i një periudhe më të vonë. Duke ballafaquar Alojz Shmausin, Albert Lordin e studiuesit rus përqafohet pikëpamja se “këtu kemi të bëjmë me një hyjni të një rendi më të ri, që asgjëson një hyjni të një rendi më të vjetër”[4].
Harrohet me këtë rast një karakteristikë e veçantë dhe dalluese e të dy këtyre qenieve mitike. Atributet e tyre të kundërta ndihmojnë të përvijojmë pikëpamjen tonë, se nuk përfaqësojnë një hyjni të vetme në dy periudha të ndryshme historike (pasuese të njëra – tjetrës), po janë hyjni të të njëjtës periudhë dhe me atribute të kundërta: njëra përfaqëson hyjnitë nëntokësore (Kuçedra), ndërkaq tjetri hyjnitë qiellore (Dragoi). Po përmendim faktorët qenësorë dallues midis tyre:
(1)Kuçedra është demon i nëntokës dhe duke tentuar të shoqërizohet me jetën tokësore ushtron dhunën në familje e në mjedis shoqëror, në bashkësi (pavarësisht se në disa përralla “zbutet”e mëshirohet), shkatërron bimësinë dhe jetën tokësore.
(2)Dragoi, ndërkaq, është hyjni solar, që zbret nga qielli në tokë për t’i mbrojtur tokësorët nga dhuna dhe shkatërrimet e Kuçedrës.
Sipas kësaj del se këtu nuk kemi të bëjmë me shtresëzime të atributeve të këtyre përbindshave nëpër periudha të ndryshme historike, por me dy hyjni, të cilat takohen, ndeshen në qiell, në një zonë të ndërmjetme midis diellit e tokës. Dhe në këtë pikë arrijnë vertikalisht nga drejtime të kundërta: Kuçedra nga nëntoka, kurse Dragoi nga Qielli.
Dragoi
↓
Toka
↑
Kuçedra
Si përfundim, nga gjithë kjo kuptojmë se të dyja këto qenie ktonike nuk kanë jetuar njera pas tjetres në periudha të ndryshme historike, por kanë bashkëjetuar dhe i përkasin të njëjtës periudhë. Pikëpamja evolucioniste e kundërshtuar nga pikëpamja antropologjike në studimet e sotme mitologjike botërore dhe jo vetëm në to, është e tejkaluar dhe e dalë nga përdorimi.
Bibliografia
1. Calvert,Watkins, How to Kill a Dragon: Aspects of Indo-European Poetics. Oxford– New York: Oxford University Press 1995.
2. Haxhihasani, Qemal, Gjergj Elez Alia: ASHSH, IKP, Çështje të folklorit shqiptar 5, Tiranë 1997.
3. Marko,Visic, Knjizevnost drevnog Bliskog istoka. Naprijed, Zagreb 1993.
4. Murtezani, Izaim, Mitski elementivo aslbanskiot i makedonskiot junacki epos i balada, IF “Marko Cepenkov”,Skopje 2008.
5. Pango, Apostol, Enciklopedia e Delvinës dhe e Sarandës,Tiranë 2002.
6. Tirta, Mark, Dragoi dheKuçedra: Kultura popullore, IKP,Tiranë 1999, nr. 1-2.
7. Tirta, Mark, Mitologjia ndër shqiptarë, ASHSH, IKP,Tiranë 2004.
[1]Qemal Haxhihasani, Gjergj Elez Alia: ASHSH,IKP, Çështje të folklorit shqiptar 5,Tiranë 1997, f. 28.
[2]Izaim Murtezani, Mitski elementi vo aslbanskiot i makedonskiot junacki epos i balada,IF “Marko Cepenkov”, Skopje 2008, f. 202.
[3]Qemal Haxhihasani, Gjergj Elez Alia: ASHSH,IKP, Çështje të folklorit shqiptar 5,Tiranë 1997, f. 29.
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen