Ndërtimet artistike
tek “Romani për Kosovën”
i Zejnullah Rrahmanit
Nga Rrahim SADIKU
Letërsia bashkëkohore shqipe, sipas shumë kritikëve, deri tash ka bërë hapa të mëdhenj drejt përvetësimit dhe realizimit të strukturave, të përmbajtjeve dhe të formave të prozës bashkëkohore që kultivohet në botë, sidomos të romanit. Kjo në veçanti mund të thuhet realisht për disa autorë të dalluar të prozës te ne, si: Anton Pashku, Ismail Kadare, Bilal Xhaferi, Sabri Hamiti, Zejnullah Rrahmani, Musa Ramadani, Teki Dervishi, Fatos Kongoli e të tjerë.
Për të ilustruar këtë, po ndalemi te “Romani për Kosovën” i Zejnullah Rrahmanit, që është vepër me ndërtime të larmishme strukturore e tematike. Shikuar nga shumë aspekte, romani i Zejnullah Rrahmanit është shembull tipik i gërshetimit të formave bashkëkohore letrare, i kërkimit të mënyrave të reja shprehëse dhe të individualitetit krijues, duke shkrirë me sukses realen e irealen, modernen me postmodernen e duke ruajtur shumëçka edhe nga tradita, për të krijuar kështu një roman që mund të lexohet leht, po që për të bashkëjetuar me të, me imagjinatën e autorit, të duhet parapërgatitje e mirë nga fusha e letërsisë, e historisë, e traditës dhe e veçorive të jetës së popullit tonë. Thënë më mirë, ndërtimi i këtij romani i përgjigjet thënies “imitimi i përkryer s’është më imitim, veçse vetë gjëja, dhe, përfundimisht, i vetmi imitim është i papërkryeri.” ¹) E bëjmë këtë paralelizim duke e parë këtë roman si imitim të papërkryer të historisë e rrethanave, si imitim tejet të sukseshëm.
Kosova e përjetuar si fiksion dhe si realitet
Diskursi i lidhur me Kosovën është skeleti i këtij romani. Është një Kosovë çfarë e ka njohur fiksioni i autorit dhe e ka krijuar imagjinata e tij, po edhe shumë rrethana në të cilat është pjekur kjo imagjinatë. Prandaj në roman asgjë nuk është krijim i çastit, po vjen si rrjedhojë e shtresimeve imagjinative, të lidhura me kujtimet e përjetimet e tij, që shpesh të japin përshtypjen se i vijnë që nga fëmijëria, nga rrëfimet e largëta të pleqve, nga ata që vuajnë për momentin kohë që e përjeton Kosova, kurse Kosovën e idealeve të tyre e përjetojnë si mundësi të largët, si rrjedhojë të fiksionit e jo të realitetit të mjerë në të cilin jetojnë. Prandaj edhe të duket se në udhëtimet, kujtimet e përjetimet e Ahmet Zeqirit Kosova është diçka shpirtërore, e bukur dhe e paarritshme: e dukshme për syrin, po e tejdukshme për mendjen.
“Historia është përpara shkrimtarit zbulim i një zgjidhjeje të domosdoshme midis më shumë moraleve të ligjërimit; ajo e obligon ta shënjojë letërsinë midis mundësive, zot i të cilave nuk është.” ²) Autori ka gjetur frymëzimin në rrjedhat historike kur ndodh ngjarja e romanit dhe mbështetet në rrëfime për personazhe që e mbajtën këtë kohë, si është Ahmet Zeqiri, i cili në shumë aspekte të kujton përkushtimin dhe punën atdhetare e arsimore të intelektualëve të asaj kohe.
Diskursi kohë dhe diskursi hapësirë oscilojnë brenda romanit, duke bërë kapërcime, ecje para e prapa, duke bërë shfletime e duke evokuar kujtime. Në të vërtetë është koha e shndërruar në histori ajo që përjetohet faqeve të librit. Kjo histori sikur luhet në teatër, sikur zgjat e përsëritet vazhdimisht, si është loja me flamuj, si janë pushtuesit që shkojnë e vijnë, me vdekjen e tmerrin që lënë prapa, me pasojat, me humbjet, për çka mjafton të na kujtohet skena me aktorët Kosovën dhe Çamërinë: “Çamëria shtrihet për të vdekur. Tjetri djalë, Kosova, tërhiqet pak në vete...”
Në roman kemi edhe ironizime të lehta, që shpesh gërshetohen me groteskën, si është rasti i Halim Mramorit, që asocon shumë me mokrarët e romanit “Viti i mbrapshtë“ të Kadaresë, po ndryshe nga mokrarët, ai tenton të mbrojë atdheun me një të shtënë pushke dhe kur e sheh se nuk mund të bëjë gjë me të, kthehet në shtëpi dhe qetësohet, po në rrëfimin e mëtejmë ai shpesh lidhet me kujtesën e mençurinë e së kaluarës dhe rri gjithnjë i gatshëm për të shtënë “me pushkë për mikun.” Kjo na e kujton thënien se “letërsia është mendim dhe njohje e botës psikike dhe shoqërore në të cilën ne jetojmë“ ³)
E mundshmja artistike dhe e pamundshmja reale
Miti dhe pohimi mitik krijojnë ndjenjën e të mundshmes artistike dhe të pamundshmes reale, sepse sikur krijohet realitet i ri nga historianë të kohës: “E gjithë Iliria, çka merr prej Paonisë e deri në Dardani u mbulua me bretkoca. Bretkoi breshër bretkocash” ose shpjegimi shumë i thjeshtë dhe i kuptueshëm i gjeografisë së atdheut “që nga gjiri i Artës e deri te limani i vogël e pothuajse i natyrshëm i Tivarit”, për t’u marrë me ushtritë e fuqive të mëdha, me ushtritë e Romës, me leximin e kujtimeve të Cezarit. Vazhdohet me hyjnitë ilire, me ndikimet greke e romake, me toponimet, me oronimet, me Tempullin e Zeusit të Dodonës, ku jetojnë përkohësisht edhe poetë, politikanë e ushatrakë romak. Realisht “Romani për Kosovën” mbetet ecje imagjinare nëpër histori. Me peshë të madhe në roman është edhe diskursi i vendit, vendndodhjes. Prizreni në këtë roman fiton pavdekshmërinë artistike dhe jetësohet me esnafët, me artistët zanatçinjë, që bërjen e armëve, përpunimin e lëkurëve dhe krijimin e gjësendeve artistike i kanë trashëgim që nga kohët më të lashta, ashtu si e kanë edhe aftësinë për të mos lejuar të bëhen pre e pushtuesëve, po gjejnë mënyrë për të shpëtuar veten e për të vazhduar punën e fitimin.
Romani nganjëherë përshkohet me një frymë rrëfimi që ka tone orientale, me të cilin karakterizohen sidomos intelektualët e kohës së kaluar, të shkolluar në lindje e që edhe vendin e tyre e shohin si pjesë të kulturës osmane.
Nyansimet artistike
Veçori tjetër e këtij romani është stili që vazhdimisht nyansohet, nga faqja në faqe, nga ngjarja në ngjarje, nga rrëfimi në rrëfim. Ky stil ka fituar vlerë duke u marrë me ngjyrimin e kohës dhe ngjarjeve sipas rrethaneve kur ndodh rrëfimi e sidomos duke u kujdesur për fjalët e vjetra shqipe, që sot janë harruar si pashmange etj. Autori sikur e vërteton thënien se “Gjuha, pra, është këndej letërsisë. Stili është gati andej:imazhe, ritëm, leksik lindin nga vetë trupi dhe e kaluara e shkrimtarit dhe pak nga pak bëhen automatizma të artit të tij.” ¹)
Armët në Muzeun e Beogradit nga argjentarët e njohur prizrenas, që ushtarakët serb i kanë marrë si trofe për mbretin e tyre, për të treguar kështu fitoren e tyre dhe nënshtrimin e shqiptarëve, që nuk i arritën kurrë. Kjo “kurrë“ është e ngulitur në kujtesën e Ahmet Zeqirit dhe i shfaqet në kujtime gjatë pritjeve zyrtare në Prizren dhe gjerarkët italianë i kujtojnë pushtuesit e dikurshëm, duke krijuar kështu palimpsest të fuqishëm, ku fshihet e shkruhet, shkruhet e fshihet dhe gjithnjë mbetet diçka e thënë e shumëçka e pathënë.
Ahmet Zeqiri nga autori është krijuar si njeri që nuk kuptohet leht, as nga të tjerët e as nga vetvetja, që ka tipare të intelektualit të rrahur shumë nga jeta, po edhe të një njeriu që ka ruajtur shumë gjëra nga e kaluara, kështu që veprimet e tij mundësojnë plot diskurse letrare, ashtu si i mundësojnë atij edhe plot diskurse jetësore.
Diskursi i urtësisë rrjedh kah ne përmes priftit, që është figurë e pakalueshme në shkrimet e Zejnullah Rrahmanit, si vazhdimësi e lidhjes me traditën, me vendin, me shpirtin e njerëzve që e njeh të shpaluar përmes rrëfimeve edhe nga më intimet që i bëhen atij.
Një aspekt tjetër i shtrimit letrar që del fuqishëm te ky libër është ai i lirisë, i kuptimit dhe moskuptimit i të qenit i lirë. Kuptimi i lirisë, pas aq shekujsh robërie ka fituar dimensione të reja, të momentit, të kalueshmërisë, të sotit për nesër, për pasnesër të pasigurt. Ahmet Zeqiri e njeh që i ri këtë mentalitet, po ballafaqimi me të i duket më i rëndë, më i vrazhdtë. Ai e kupton se ka ardhur puna sa vlera më e madhe të quhet mosshkrirja si popull, shkrirja si tradhëti e madhe e mbijetesa si lumturi. Dhe me vite e shekuj kjo ka forcuar lidhjen e gjakut, familjen, individualitetin, punën për vete dhe e ka bërë të parëndësishme veprimtarinë institucionale. Prandaj Ahmet Zeqiri shpesh ndjehet më shumë se i huaj mu në vendlindjen e tij. Ky përshkrim bëhet edhe më i fuqishëm gjatë udhëtimit për në Prishtinë, po edhe në shumë udhëtime që bën ai, të cilat shpesh të kujtojnë me udhëtimin imagjinar të Dantes në ferr, purgator e parajsë.
Palimpsest i vazhdueshëm
“Romani për Kosovën” ndërtohet si një palimpsest i vazhdueshëm, përmes të cilit gërrithet rrjedha e historisë, shpalosen ngjarje, ringjallen emra, ngjarje, tragjedi, kohë të lavdishme. E themi këtë kur e dijmë se “palimpsesti, mbivendosja tekstore është shenjë për shkrimin jolinear.” 4) Sikur krijohet makina e imagjinuar për leximin e kohës e për shpalimin e historisë. Madje, duke cituar dokumente, duke përmendur emra e ngjarje, ai thellohet aq shumë në përshkrim, sa lexuesi shpesh e harron se është duke lexuar krijim të imagjinuar. Këtë e shohim të na ndodhë kur shoqërohemi me legjionet romake, me hordhitë e popujve barbarë, kur e ndjejmë vërshimin e osmallinjëve, por edhe kur jemi te Lidhja Shqiptare e Prizrenit, duke ecur gjurmëve të Sylejman Vokshit e të Ymer Prizrenit.
Duke e përshkruar kafenë shqiptare autori me tekst nuk e kalon atë kufirin oriental, që me kohë është marrë si shqiptar dhe evroazia bashkëjetojnë herë bindshëm e herë dhimbshëm, sidomos në Prizren, ku orientalja gjithnjë është mjaf e ambientuar. Diskursi dokumentar – imagjinar zë vend të rëndësishëm në këtë vepër, bëhet forma e tij e ndërtimit, mënyra më e shpeshtë e rrëfimit dhe “bën nga stili një lloj veprimi superletrar, që, njeriun e sjell te dera e fuqisë dhe magjisë.” 4) Ky diskurs shoqërohet pastaj nga ai i përditshmërisë, që del përmes rrëfimit, përmes përjetimit të personazheve dhe nga nënteksti që është i pranishëm dhe shpesh shkon kah metateksti.
Përfundim
“Romani për Kosovën” i Zejnullah Rrahmanit është vepër me diskurs historik, e lidhur me rrjedhën e rilindjes shpirtërore e mendore të shqiptarëve të Kosovës, gjatë Luftës së Dytë Botërore. Realisht, po të mos ishin italianët, po të mos ishte loja me flamuj, po të mos ishte ndjenja jo e plotë e lirisë që del faqeve të romanit, ne nuk do ta dinim se është luftë. Lufta është e brendshme, psikologjike, e trashëguar brez pas brezi dhe e shndërruar në etje për liri. Realisht është krijuar romani në të cilin “dominon një ligjërim i çuditshëm, ku situatat dramatike artikulohen me gjuhë lirike dhe një shqipe tepër të pasur e të studiuar.” , “për të krijuar veçantinë dhe identitetin kombëtar që shenjohet më vete dhe në raport me të tjerët”. 5)
______________
¹) Zherar Zhenet “FIGURA”, Rilindja, Prishtinë 1985, f.56
²)Roland Bart “Aventura semiologjike”, Rilindja, Prishtinë 1987, f.28
³) Tzvetan Todorov “Letërisa në rrezik”, Buzuku”, Prishtinë 2007, f.66
4)Roland Bart “Aventura semiologjike”, Rilindja, Prishtinë 1987, f.32
5)Kujtim M. Shala “Kujtesa e tekstit – Mitrush Kuteli”, Buzuku Prishtinë, 2003, f.79
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen