Mittwoch, 22. Mai 2013

Gjurmët që thurin testament letrar


Nga Arsim HALILI

Urtësia dhe durimi janë armë e përballjes me sfidat e jetës.Dhe në këtë përballje dhe në labirintet që futem shpeshherë duhet kemi kujdes nga të papriturat.Çdo njeri në trajektoren e tij bartë shumë çka të bukur, të zakonshme, të pazakonshme, të gëzuar e ndonjëherë edhe të hidhur. Këmbëngulja e njeriut për të parë botën ndryshe për t’i dhënë shtysë aty ku mbetemi, për të përjetuar atë që e kalojmë në hapërimet e kohës nuancohen me pigmente nga më të ndryshme të jetës. Se si njerëzit e shfaqin atë ndjenjë të mikrobotës së tyre përballë një kozmosi të pafund, natyrisht se njeriu duhet të jetë lidhur forcërisht me rrënjët e jetës dhe identitetit të tij.Identitet që nuk krijohet brenda natës e as brenda ditës, nuk krijohet duke bërë fjalë, por duke bërë vepra. Ai tani është gjysh, jo vetëm pse i do nipat e mbesat e tij. Ai tani është një i ri në vitalitet përkundër moshës që po troket epiteti i pensionerit. Ne nuk do të ja numërojmë vitet, po do të ia numërojmë veprat. Nëse Gjilani dha shumë krijues të mirëfilltë të cilët pa diskutim,emra të tillë lakohen me mburrje ku më shumë e ku më pak, por se prania tyre tregon se Gjilani dhe gjilanasit, dinë ta ndërtojnë artin si koncept, si mjeshtëri dhe si pasion dhe se ky gërshetim krijon dhe vazhdimisht ka krijuar një infrastrukturë me trase të fortë, për të cilën gjeneratat vijuese, jo vetëm që do të kenë fatin t’i lexojnë, t’i admirojnë, por edhe letërsinë e tyre ta marrin edhe si diçka funksionale, qoftë në ndërtimin brezave të artistëve të rinj, qoftë edhe në fushën studimore letrare.
Një emër jo pak i lakuar, po i cili me prezencën e ti po bëhen mbi tri dekada, punë intensive, pa e lëshuar lapsin asnjëherë nga dora . E dora e tij e pa lodhur, e pa mërzitur ofron plotë njëzet e pesë vepra letrare.Dhe në këtë karvan letrash me siguri është gjysma e punës. Se ç’aromë letërsie mbolli në kopshtin e tij, shkrimtari i cili di t’u jep akullore me borë fëmijëve midis dimrit, shkrimtari mitin e “ Rozafës” e ngjallë me emrin saj edhe në Prishtinë edhe në Gjilan edhe kudo, por tani me një besë tjetër me sa më shumë libra dhe me sa më shumë vlerë, tani më veç edhe u zbulua emri i tij, për kë tjetër pos për shkrimtarin Ramadan Mehmeti . Po kush është në të vërtet ky poet që me pak fjalë do ta shtjellojmë profilin e tij. Ai erdhi në jetë këtu e gjashtëdhjetë e pesë vite më parë në një fshat të bukur, që i ngjan një para lagje të Gjilanit, Livoç i ultë, erdhi në shtatorin e viti 1948. Duke se pasioni për letërsinë lindi qysh herët tek ai, mbase në psherëtimat e para. Aty ku do të ulej të mësonte ABC- ën, aty do t’i hedh shkarravinat e para, pa e kuptuar se një ditë, ai do të bëjë emër dhe emri tij qëndron edhe do të qëndroj në banka shkollore edhe atëherë kur ai, nuk do të jetë fizikisht. Shkollimin fillor do filloj dhe do ta kryej, aty ku erdhi në jetë edhe ku i pëshpëriti fjalët e para, pra në fshatin e lindjes.Mandej për të vazhduar shkollimin e mesëm në Prishtinë dhe Fakultetin Filologjik, dega gjuhë dhe letërsi shqipe në Prishtinë.
Gazetaria dhe shkrimet letrare e bënë një emër më ndryshe, duke i dhënë impulse letrare sa gazetarisë aq edhe letërsisë, atë do ta gjejmë në të gjitha gazetat dhe revistat me vlerë në Kosovë e gjetiu.

 


RULETI RROTULLUES QË SJELL KRIJIMTARI ME VLERË

Ndonëse krijimtarinë e tij dhe spontanitetin e botimeve e kishte filluar edhe më herët, Ramadan Mehmeti , do të hyj në këtë rrugë serioze në një moshë të pjekurisë fizike edhe letrare. Se jeta ka shumë epitete, se jeta ka shumë fshehtësi dhe ato fshehtësi, disa prej tyre zbërthehen, shumë prej tyre mbeten prore enigmë, qoftë nga këndi metafizik, filozofik, letrar e çfarë tjetër.Poetet nuk kërkojnë asgjë më tepër se jeta të jetë në shërbim dhe transformim të asaj çdo ditë pritet të bëhet bukur e më bukur, por ndonjëherë pritjet, peripecitë e tanishme dhe të shkuara, të vënë në dilemë ku dhe si t’i adresojmë dhe ndoshta çdo pagëzim është i mangët, apo i tepërt ndaj poeti librin e parë do ta titulloj “ Jeta pa titull” ( 1977).Një pauzë për një kohë dhjetë vjeçare.Dhe akumulimi i tij në planin letrar shërbeu për të nisur rrugëtimin e tij, më të fuqishëm dhe më me produktivitet. Ai nga atëherë deri tani e do të vazhdoj të shkruaj e të shkruaj,ama bota e tij do të zgjerohet në disa zhanre dhe kjo planimetri që tangjenton me një organizim jo vetëm individual, por edhe më të gjerë dhe se spektatorët e tij i vendos gjithkund edhe në skenë edhe në natyrë,ata dëgjojnë zërin e poetit i cili është një refleksion asimetrik, sepse ai thotë se koncerti do të jetë i heshtur, por këtu heshtja e tij shpërthen, shpërthen nga fjala e tij për të deklamuar edhe zogjët në degë edhe fëmijët në shkolla, kështu çdo operë poetike trumbeton poetikën e tij në evulim të titulluar “ Koncerti i heshtjes” 1987.Dhe fati sillet ndonjëherë rreth nesh herë me shpejtësinë e dritës e herë me ecje të breshkës.A është jeta një lojë që sillet vërdallë nesh.Kush e di?! Edhe mund të jetë, ajo ka brishtësinë e vet po ka edhe kënaqësinë, por del fitues e ndonjëherë e humbëse dhe dëshpëruese , por këtë më së miri e thotë poeti në librin e tij “ Loja e Ruletit” botuar më 1994 dhe ribotuar në 2006.Duket se ai ende ngre dolli, duket se ai është i dehur, bohemin që e shijon jetën vazhdimisht në shoqërimin e gotës në kafenenë e tij ku gjendet strehë zemra e tij e tillë çfarë ishte edhe e madhe edhe e drejtë. Ai megjithatë kishte shumë shokë, që nuk e linin vet, ai iku nga kjo jetë por kujtimet shkuan shumë por kush do ta thotë më mirë jetën e tij në vargje se poeti Ramadan Mehmeti e pra lexojeni librin “Requime për Mirko Gashin” 1997.Ai të njëjtin vit bënë një kthesë tjetër troket në shpirtin e më të vegjëlve, provon dhe ndjen se duhet madhështia e vargjeve.Të vegjël kanë botë të madhe, botë e cila do përkushtim edhe në lojë edhe nënë komunikim edhe në bashkë udhëtim mes të rriturve dhe të vegjëlve, poezia e tij ndërton ëndrra të bukura edhe pse për kohën kur shkruan librin ishin të trishta. Ai ndërton poezinë e tij ta ndjejnë atë, e jo ta shikojnë me një sy. Ndonëse kishin kaluar dy dekada nga krijimtaria e tij poeti e merr në supe e tij këtë pjesë të letërsisë për t’ia kthyer buzëqeshjen lexuesve të vegjël edhe atëherë kur i mungon një libër të tillë poetik e boton më 1997 të titulluar “ Ti je i vogël”.Poeti bëhet i madh me veprën e tij, por poeti mbetet i madh kur atë vlerë e ruajnë dhe përkujtojnë edhe nxjerrin në shesh, për ata që nuk kanë pasur mundësi të njohin dhe ta lexojnë në gjallje.Një poet që sot nuk është në mesin tonë, por metafora e tij, është e një dimensioni vërtet të veçantë, siç ishte ajo e Beqir Musliut.Në secilën nga poezitë e tij.Ai nuk është por ai ringjallet çdo ditë nga pak dhe vepra tij jeton çdo ditë e më shumë. Andaj atë ringjallje poetike doemos edhe poeti dhe miku i tij e kujton e sintetizon përmes vargjeve,e lartëson si një përmendore të lartë të pamposhtur para asnjë acari të kohëve të brishta, ai qëndron në vertikale përmes përmbledhjes poetike eskluzive të poetit Ramadan Mehmeti të botuar pak vite pas vdekjes pra më 1998.librin “ Ringjallje”
A janë të çmuar gurët e atdheut, sigurisht se po, ai mund të jetë i vogël në pamje, ai mund të jetë në formë edhei papëlqyer, por konstrukti i tij ndjehet kur je larg vendlindjes dhe sikur të merr malli për çdo gur që të del para dhe ja si e përjetojnë këtë mall fëmijët, poeti e ndjen këtë mall të tyre dhe më së miri e shpreh përmes vargjeve të përmbledhjes poetike “ Te guri i atdheut” poezi për fëmijë botuar në vitin 2000.
Simbolizmi i korbave gjithënjë ka qenë i frikshëm edhe në ngjyrë edhe në pamje, errësira saj nuk ka dhënë hapësirë për fluturim të qetë në qiellin e lirisë së kaltër. Kësaj here poeti provon atë ndjenjë që populli i poetit ishte i vërshuar nga fatkeqësitë njëra pas tjetrës se ç’semantikë sprovash përpëliten në ato vite të cilët korbat i kishin sjell në ato fluturime të pazakonshme, më së miri mund t’i lexojmë tregimet “ Fusha e Korbave” 2000.
Çdo zemër komunikon me një zemër tjetër dhe ky relacion forcon ndjenja të njerëzve mes veti, shton buzëqeshjet, largon trishtimet thurin ëndrra, shpalosin ndjenja, kalohet nëpër ura të komunikimit në dy skaje të ndryshme që plotësojnë njëra-tjetrën aty ku mbetet e zbraztë ajo zemër.Kështu flasin vargjet e poetit në librin e tij të titulluar “ Zemrat bëhen ura” 2002.
Dhe mëkatet të zgjojnë, kur ato rreshtin në pafundësi,mëkatet të mbajnë pezull në çdo stinë, apo dashuritë nuk njohin stinë. Se zemrat gjithënjë provojnë dy ekstremet të ftohëtin e zemrës dhe të ngrohtësinë e shpirtit, për të gjitha këto poeti më së miri i thotë në librin e tij me përmbledhje poetike “ Mëkatet e zgjuara “ 2004.Se ndonjëherë shpirtrat rrinë karshi njëri- tjetrit në dy brigje të cilët kërkojnë të puthiten e nuk munden dot, kërkojnë të flasin me njëri tjetrin, por u mbyllet goja, por ajo heshtje shpërthen dhe ata shpirtra fluturimthi nisen në drejtim të njërit tjetrit, bashkohen thurin kurorë jetën me baticat dhe zbaticat e saj se çfarë më shumë na thotë me lirikat e tij Ramadan Mehmeti e shohim në librin e tij “ Brigje shpirti “ 2004. Cili është diagrami i asaj ecje , në cilin numër të panjohur ndalet ruleti për të plotësuar lojërat që dinë të sillen ndonjëherë djallëzisht duke kaluar ura e brigje, por megjithatë mbeten një pikë gjirme në shpirt, poeti në 2006 vjen me ribotimin e dytë të përmbledhjes poetike “ Loja e Ruletit “
Ç’testament le gjyshi, kujt ia lë atë nipit, apo mbesës, si lexohet ai, me gjuhën e dhembjes apo me gjuhën e mburrjes, ai lë zogjtë të fluturojnë, kush ia ndalë fluturimin e tyre, a sillet ujku t’i tremb fëmijët në lojën e tyre të padjallëzuar, ku fshihen ëndrrat e fëmijëve e shumç çështje të tjera të vargëzuara I gjejmë, ku tjetër pos në testamentin e gjyshit e ato nuk janë përralla, ato janë shumë dëshira të thurura ëmbël në vargjet poetit pikërisht në përmbledhjen poetike “ Testament i gjyshit” 2006.Shumë herë korbat tentuan që t’ia ndalin hovin dhe flurimin e qetë atyre zogjëve të Kosovës, asaj bote të vogël në fizik, por të madhe në shpirt, edhe fëmijët ndjenin kundërmimin e asaj mjegullnaje e cila çdo ditë i fuste thellë e më thellë, pa e ditur se ku dhe kah po shkojnë. Ai varg shtegtar i zogjëve, apo fluturimi tyre herë-herë mbetej në gjysmë, duke ia plagosur korbat krahët dhe shpirtin,poeti Mehmeti, sikur futej thellë në shpirtin e çdo fëmije e ndjente se në zemrat e tyre zihej diç e rëndë, ishin plagë të pashpjegueshme, por shihej se e pikëllonte ajo plagë më së miri poeti e thotë këtë në vargjet e tij në librin “ Kur pikëllohen zogjtë” 2007.Dëshmitë e kohëve historike të cilat në syzheun historik, shpalosin dhembjet dhe përjetimet nga më të ndryshmet, sa do që ato vite tani duken të largëta, por asnjëherë të harruara.Dhe të tilla përjetime u dëshmuan në vokabularin e krijuesve u sintetizuan me dijen shkencore dhe letrare.U tha ajo u duhej të thuhej.Që në kujtesën historike ato gjenerata ikën pa dashjen e tyre, por me forcën e atyre korbave, ata ishin gjyshërit tanë, ishin prindërit tanë, ishin familjar e shumë çka tjetër, ama ishin të tanët.Ishin qelizë e gjakut tonë të cilët në kujtesën historike s’ka se si të mos njihet ndryshe, pos si masakra e Gjilanit e kohës së luftës së dytë botërore.Kjo dramë asnjë moment nuk u harrua edhe nga letrarët, nuk harrua edhe nga poeti Ramdan Mehmeti, këtë dramë herë e solli në vargje e herë në prozë. Kjo prozë e gjatë e një tragjedie, jo vetëm historike,por edhe letrare i sjell lexuesit më pranë asaj që ka ndodhë, për lirinë e vendit që natyrshëm shkoi gjatë kohë e që duket se liria e këtij vendi mori edhe shumë të tjerë po nga Gjilani, madje deri në ditët tona.Rrëfimet e kësaj ure që nuk lidhi brigje, por shembi koka, shkrimtari gjithë atë dramë do ta sjell në mënyrë më të kompletuar përmes dramës së realizuar “ Ura e maskatarit “ 2007.Kur njeriu luan me ndjenjën e dikujt vetëm pse mundet, çfarë relacione komunikimi dhe bashkëveprimi do të mbesin. Kur njeriu humb sinqeritetin përballë njeriut që e ke afër, çfarë ndjenja do t’i sjell palës së dëmtuar, ku do të mbetet krenaria e rrejshme e palës që bënë këtë gjë vetëm pse mundet. Sa kontraste të tilla rrëfehen në këtë jetë. Shkrimtari Ramadan Mehmeti e ndjen këtë dhembje të palës së dëmtuar se poeti ka ndjenjë, por nuk e falë atë që shkakton këtë dhembje , madje e ironizon para lexuesit duke i thënë
- Jo, njeri ti nuk ke shpirt, ndaj larg,je me ndjenjë të poshtëruar.
Më shumë rreth kësaj do të lexojmë në veprën e tij tragjiko- komike me titull “Poshtërimi i ndjenjës”2007.
Nuk e di nëse mund të thuhet dhuratë nga të tjerët për të, apo dhuratë nga ai për lexuesit.Një rekapitullim pune krijuese, në një vit jubilar të tij, kur brenda fizikut të tij shënohen plotë gjashtë dekada, një ndjesi e veçnatë, kur miqtë dhe dashamirë të artit përcjellin dhe sintetizojnë edhe përmbledhin gjithë atë që jep nga shpirti, sigurisht se nuk është gjë e vogël.Ky nuk është vetëm një libër, sepse në të janë shumë libra e në ato shumë libra, radhiten brenda kopertinave të një librit vargje të cilat e bekojnë autorin, si krijues dhe bekojnë lexuesin si gjurmues.Falë Anton Nikë Berishës në vitin 2008, vjen përmbledhja përzgjedhur poetike nga poeti Ramadan Mehmeti me titull “Bekimi i gjurmëve”.Shkrimtari Ramadan Mehmeti në gjitha ato vepra ka shkruar atë që e ka ndjerë, ajo muzë e tij e pashtershme sa herë është rrokullisur ka sjell diçka të veçantë dhe me vlerë.Ai këtë mundësi ua ka lënë në dorë të gjithë atyre që e lexojnë.Dihet mirë se lexuesit janë të shtresave dhe niveleve të ndryshme intelektuale. Por këtë rast është fjala, jo vetëm për lexues të rëndomtë, por lexues me begrandë qoftë si krijues, si studiues letërsie, apo kritik me emër. Natyrisht se secili nga këta emra si : Prend Buzhala,Resul Shabani,Mehmet Kraja, Dr. Ibrahim Rugova, Kadri Rexha, Abdullah Konushevci, Ramadan Musliu, Dr. Sali Bashota,Dr Faik Shkodra,Ilijaz Prokshi, Gani Xhafolli, Dr.Emin Kabashi, Hasan Bunjaku,Shpend Halili,Ali Olloni, Memetali Rexhepi, Ragip Sylaj, Qerim Ujkani, Beqir Musliu. Dr Shqyri Galica , Ibrahim Kadriu, Petrit Palushi,Zejnullah Halili, Dr Xhevat Sylaj, Ibrahim Ibishi,Adem Abazi,Dr Nebi Islami, Rrahim Sadiku,Njazi Ramadani,Dr. Anton Nikë Berisha, sollën më ndryshe përsiatjet e tyre letrare, kritike e studimore të gjitha të botuar më parë nëpër gazeta e revista të ndryshme, por fal kritikut Prend Buzhala, lexuesit do të njihet në mënyrë më të determinuar.Ai i përmbledh në një libër voluminoz, por të veçantë i titulluar “Tekstament letrar” botuar 2008.Në çdo pentagram vihen nota dhe ato nota saktësojnë melodinë, ajo melodi thur këngë të bukura për jetën, për zemrën për shpirtin e secilit veç e veç. Po në pentagramin poetik, çfarë vihet.A ka më mirë se poezia t’i paraprijë këngës së zemrës dhe si vjen ajo melodi zemre, kush dhe si e lexon.Këtë radhë do ta lexojë melodinë poetike në një pentagram rumun, sigurisht lexuesit të pasionuar të letërsisë shqipe, kë tjetër pos poezisë së Ramadan Mehmetit në gjuhën rumune, ata do t’i ndjejnë më afër vargjet e zemrës duke e lexuar librin e titulluar “Pentagrama inimii” “Pentagrami i zemrës” botuar në Bukuresht 2009.Kujt mund t’i thotë me epitetin “Të kam zog” e ndjen se i fluturon në degë ai zog, ai ndjen se ai zog nuk shkon lartë, sepse pikërisht ai zog do të kthehet përsëri në pëllëmbën e gjyshit.Mund të jetë një nip pak lazdrak, apo një vajzë pak çapkëne, mund të jetë një nip fluturak, apo një mbesë si sorkadhe dhe të gjitha e shumë më shumë poeti i thotë përmes vargut në librin e tij “Të kam zog “2010. Duke harmonizuar vlerat dhe duke sjell vargjet të cilat kanë mbetur në sirtarët e tij në pritjet për të parë dritën e botim, ato do të shpalosin një zemër poetike.Etapa do të krijojnë një sfond shtesë, por edhe zemra do të mbushet me nostalgji poetike, krejt kjo duke lexuar vargjet poetike të përmbledhura në librin “ Harpa e zemrës” 2011.
Një gjë që më ra në sy, që poeti duket çdo vit ka thënë, ka shkruar dhe ka përmbledhur në prozë apo poezi gjatë viti me një ose dy botime, duket se në njëqind vjetorin e pavarësisë së shteti shqiptar, bënë një kthesë pak më ndryshe se në vitet paraprake, ai për lexuesit e tij të shumtë, sjell tri përmbledhje poetike edhe atë dy përmbledhje për fëmijë dhe një për të rritur. Aty nuk e ka vetëm verën ku fëmijët mbushin përplot kaushët me akullore, ai akullore i jep edhe dimri, po pak më ndryshe në të shton edhe pak borë, ai shetit me nipa e mbesa jo vetëm në Kosovë, madje shkon për një kafe edhe në Tiranë edhe në Durrës. Ai i sheh shtrirë fëmijët në plazh, jo vetëm duke pushuar por edhe duke lexuar e luajtur.Shumë çka tjetër do të lexojmë në librin e tij me poezi “Bora me akullore “2012.Se shumë tregime dhe përjetime në gëzime e hidhërimi, çaste pritje dhe ikje, përqafime dhe plotë jetë, po ku ato do të realizohen në një shesh. Aty do të takohet nxënësja me mësuesen, poeti me lexuesin, fëmijët me shpendët aty tek sheshi, aty ku flitet lirshëm shqip, sepse aty ka bë çerdhe aty te përmendorja e Skënderbeut një shqiponjë që u flet ëmbël fëmijëve, u tregon përplot ngjarje, përmes tregimeve të shkrimtarit Ramadan Mehmeti, ua lexon qetë – qetë librin me tregime “ Sheshi i Shqiponjës” 2012.Të gjithë e shikojmë hënën lartë e ndonjëherë edhe kërkojmë mbështetjen e saj e dimë se nuk na dëgjon, ama lutjet ia bëjmë edhe kur humbë në errësirën e qiellit edhe kur shfaqet përsëri e mrrolur apo e gëzuar. Ne themi shumë për të ajo asgjë, të paktën poeti dhe prozatori i ynë e sjell mbi tavernë ia tregon tregimet e tij që do t’i shfaq në këtë njëqind vjetor të shtetit shqiptar për lexuesit e tij një libër të shkruar në vargje, por me përfillje strukturore të prozës moderne dhe ky gërshetim i prozës poetike do t’i kënaq lexuesit duke e lexuar këtë libër ama tani në dritën e hënës. Edhe ajo ka hise aty e tillë është titulluar “Hëna mbi tavernë” 2012 .


 NË VEND TË PËRFUNDIMIT

Ky nuk është fundi, shkrimtari me vitalitetin e tij do të shkruaj ende, do të thotë ende shumë çka edhe për lexuesit e vegjël edhe për lexuesit e rritur. Do të shfaqet përsëri me diskurs të ri krijues.Krijimtaria e Ramadan Mehmetit është tani e konsoliduar mjaft mirë. E dëshmon puna e tij ai dhe krijimtaria e tij, nuk do të lexohet vetëm shqip, nuk do të lexohet vetëm në trojet shqiptare, ai do të lexohet edhe në gjuhë tjera. Ai dhe letërsia e tij do të vlerësohet jo vetëm me fjalën që e thonë kritikët, por çmimet e marra tregojnë kush në të vërtete sjell ruletin,jo për fat, por për vepra që në diagonalet e letërsisë pikë mbështeten, jo në egon për të pas më shumë volum artistik, po përmes atij volumi, të thotë ndryshe dhe me vlerë artin letrar.

SHTOJCË:
Ramadan Mehmeti sipas studiuesve dhe kritikëve letrar

Dr Ibrahim Rugova: “Pjesa dërmuese e librit është poezi personale, pa figuracion poetik. Rrëfimi i drejtpërdrejtë, edhe kur flet për çështje të përgjithshme. Poezia në vargun e gjatë sikur i përshtatet nervit poetik të poetit”
Nga “Strategjia e kuptimit “Rilindja 1980
Kadri Rexha: “...Ramadan Mehmeti është poet që ka talent, të cilin e dëshmoi në start dhe prej të cilit pritet “
“Bota e re “1978
Resul Shabani:”...Mund të pritet një krijues me ambicie letrare të cilat mund të na befasojnë me rezultate, po kaq mund të themi këto ambicie janë prezantuara para publikut”
“Flaka e vëllazërimit” 1977
Akd Mehmet Kraja: “Elegjia “Gastarbajterësh”, dëshmon se poeti e ka të fiksuar objektin e këngëtimit, është më i zhdërvjelltë”

“Rilindja “1977
Abdullah Konushevci: “Poezia e Ramadan Mehmetit në përgjithësi megjithëse se vuan nga disa dobësi herë- herë elementare si, bie fjala nuk ka ndonjë pasuri dhe freski të pritur të fjalorit poetik, nuk ka ndonjë imazh perceptibil dhe afektiv dhe ndonjë ritëm adekuat , prapë në aspektin tematik është një libër i suksesshëm....”
“Bota e re “1980
Ramadan Musliu: “... Lexuesi që do ta kuptoj , që do të identifikoj shenjat e kësaj poezie , duhet ta heq aureolën e hedonistit , sepse kjo poezi kërkon përqendrim;impresiviteti i saj është i flashkët,por ekspresiviteti më i zëshëm”
“Rilindja “1987
Dr Emin Kabashi: “... Prandaj poezia e tij shtron problemin e leximit , po të rikrijimit të kuptimeve dhe si e tillë mund të thuhet se është një poezi e hapur e cila gjakon absoluten”
Prishtinë 1993
Prend Buzhala: “... Krijimtaria letrare e Ramadan Mehmeti tashmë është bërë vepër e receptueshme, e pranueshme, vepër e testamentit, Më saktë një testament letrar, pa u mbyllur asnjëherë, sepse testamenti kërkon lexime që nuk prajnë asnjëherë”
“Tekstament letrar “2008
Dr Sali Bashota: “Vëllimet poetike të Ramadan Mehmetit sikur i ngjajnë një udhëtimi ku herën e parë ringjallet ndjenja poetike e cila përbrenda e cila ka fshehtësinë e vet për të shpërthyer dhe herën e dytë funksionalizohet meditimi lirik...”
“Tekstament letrar “2008
Beqir Musliu: “ Poeti shpiku edhe shumë zbulime të tjera , u njohedhe me një vokabular sodomikpër ta ndërtuar poetikën e tij mbi një tragjedinjerëzore të këtij shekulli, krejt këtë e pa dhe e ndjeu si një lojë ruleti”
Nga kopertina e librit “ Loja e Ruletit” 2006
Azem Shkreli : “... Ngjasimet motërzuese në këtë tufë përkujtimore lirikash , nuk janë të rastësishme dhe nuk ndodhin me pahir , ato veç sa pikëzojnë shenja veçantish ttë njërit e të tjetrit poet duke e bërë të veçantë edhe këtë libër “
“ Rilindja “ Prishtinë 1997
Dr. Faik Shkodra: “ ... Pra këto efekte autori i arrin kur ngjarjet i vendos e i zhvendos nga koha në kohë , nga vendi në vend dhe nga individi në kolektivitet. Të gjitha , pra dëshmojnëse kemi të bëjmë me një përmbledhje të suksesshme si në planin përmbajtësor ashtu dhe në atë artistik e stilistik”
Nga libri “ Nga tradita tek e sotmja “ dhe revista “ Doruntina “ Kumanovë
Dr. Agim Deva: “... Ramdan Mehmeti është poeti fisnikërimit shpirtëror të fëmijëve i edukimit të paimponueshëm të tyre , dhe këtë e bënë përmes një vokacioni estetikisht të sendërtuar , që ka qetësin e vet , por edhe vrullin e revoltës nëse ky i duhet zhvillimit motivor “
Kumtesë e lexuar në një orë letrare, Klinë 2002
Gani Xhafolli : “...Ramdan Mehmeti edhe veprat për të rritur me bukurinë dhe thellësin e fjalës artistike e ka dëshmuar se është mjeshtër i vargut të bukur”
Recension libri , Prishtinë 1997
Ibrahim Kadriu : “Shqetësimet e tij poeti i shtron natyrshëm me figura që zgjojnë intersimin e tij, me motive që provokojnë kërshërinë dhe me një varg që komunikon këndshëm me lexuesin”
“Bujku”1998 Prishtinë
Dr Xhevat Sylaj : “...Poeti Ramdan Mehmeti i këndon atdheut në ditët më të vështira , kur ishte sulmuar nga barbarët “
“Koha ditore “ 2003.Prishtinë
Ragip Sylaj: “...Po kështu përveç vjershave në kushtim të atdheut , autori këngëtonedhe në dramën tonë të fundit , veçanërishtërmes përjetimit të të vegjëlve, të cilëve edhe iu dedikohet ky libër
“ Tekstament letrar” fq 187 , 2008 , Prishtinë
Memetali Rexhepi: “... Ngado që të shkojë, Ramdan Mehmetin, poezia do ta shoqëroj”
“ Sogjetime” 1994
Petrit Palushi: “ Drama “ Ura e Maskatarit” e Ramadan Mehmetit , është drama e dëshmisë dhe e refleksionit dhe si e tillë bënë pjesë në ato vepra serioze që regjistrojnëërmes mjeteve të artit një kohë dhe ngjarje të caktuar”
Dr Nebi Islami: “... Ramdan Mehmeti përmes shkrirjes mikrotematike dhe motivore shtjellon tragjizmin e një ploje dhe vazhdimësinë e sicilave dhe karridbave të fati kolektiv dhe individual si dëshmi të flijimeve në rrugën e mbijetesës”
Recension fq. 91-95 , v 2007 ,
_______________
Marrë nga "Agmia"

Sonntag, 19. Mai 2013

FJALË TË URTA NGA LUGU I BARANIT

01. Burrnia nuk matet me pash, por si mas puneve t'ndershme!
02. Vatani pa liri, si shpija pa kulm permbi!
03. Lirinë nuk ta falë kërkush, por duhet me e fitu vet!
04. Kush nuk lufton për liri, robninë e ka n'shpi!
05. Armiku më i rrezishëm asht ai që e harron!
06. Çka të bahet n'kojshi, prite n'shtepi!
07. Ku thone se ka dredheza shumë, merre krojshën e vogel!
08. Ujku kimen e nderron por adetin s'e harron!
09. Borxhlliu i keq, ti lyp paratë diten e Bajramit!
10. Dielli asht jorgani i fukarasë!
11. Njeriu asht dy herë femije: kur lind dhe kur plaket!
12. Ma e mire asht një ditë sokol, se njëqind Gogol!
13. Ai që di më së shumti, flet më së paku!
14. Katuni që doket, nuk do kallauz!
15. Kush lyp shumë e hupë edhe atë që e ka!
16. Xhehneti i gruas është të kamt e burrit!
17. Kur je vet n'hapsane, mos jep sadakë për dritare!
18. Kalin e shumë shpive e han ujku!
19. Kur shterojnë lumenjtë, rriten prroskat!
20. Miku asht mik deri sa nuk perzihet ne punët e shpise!
21. Miku i mirë, njihet në ditë të vështirë!
22. Djali i plakut, vaji i sakakut!
23. Burri për gruan asht si kulmi për shpinë!
24. Burri veten e jep, por besën s'e then!
25. Kanga asht vaji i burrit!
___
Tregoj Bajram Ali Muhaxheri
Kosuriq - Lugi i Baranit 1983

Dienstag, 7. Mai 2013

Shaban Cakolli: Poeti Nail Kelmendi...

Shaban Cakolli
NAIM KELMENDI, POET ME GUXIM INTELEKTUAL NË MISIONIN TË FJALËS SË SHKRUAR

Shkruan: Shaban Cakolli

 Naim Kelmendi u lind me 10 shtator 1959 në Ruhot të Pejës, nga nëna Xufe dhe baba Salihu. Studioi në Fakultetin Filozofik të Prishtinës në Degën e Letërsisë dhe Gjuhës Shqipe. Shkruan poezi e prozë, por merret edhe me gazetari e me publicistikë, duke u dëshmuar edhe në këto fusha të shkrimit, sidomos me publikimet e tij, si te gazeta “Bota sot”, “Pavarësia”, “Pavarësia Neës” etj. Nga veprimtaria e tij poetike janë përkthyer poezi edhe në gjuhët evropiane, duke u prezantuar edhe në antologji të ndryshme, si dhe në shtypin e kohës. Naim Kelmendi ishte themelues dhe kryetar i klubit letrar “Faik Konica” në Zvicër, i cili për vite me radhë ka lënë gjurmë në jetën letrare të mërgatës sonë atje. Drejtues dhe kryeredaktor i revistës “Top Kultura”, e cila botohej poashtu në Zvicër. Naim Kelmendi ishte themelues dhe kryeredaktor i gazetës “Pavarësia”, pastaj ish editor i gazetës “Pavarësia Nenës”. Nga kritika jonë letrare e kohës, konsiderohet si një ndër poetët tanë më të dalluar në poezinë tonë moderne. Edhe në fushën e publicistikës sonë Naim Kelmendi dallohet dhe çmohet si një ndër publicistët tanë më në zë,sidomos për angazhimin dhe guximin e tij intelektual në mision të fjalës së shkruar.
Ishte edhe reporter lufte i gazetës kombëtare “Bota sot” në luftën e Koshares me 1999.

Që nga viti 2002, pas kthimit nga Zvicra, ku kishte jetuar dhe vepruar që nga fillimi i viteve nëntëdhjeta, tash jeton dhe vepron në Kosovë.


 Naim Kelmendi ka botuar deri tash këta libra:
 
Shtreza në fjalë,1985
Nyja e Gordit,1992
Albanoi,1992
Pse ashtu Pandorë,1993
Çka të bëj me dhembjen, 1993
Satanai me fytyrë tjetër, 1994
Eklipsi i diellit, 1997
Përballje me vdekjen,1999
Shqiptari vdes duke kënduar,2000
Kohë për të folur gurët, 2001
Sipërfaqja e padukshme,2003
Vrasja e deputetit-monografi,2003
Beteja e Koshares…,publicistikë,2008
Pikëpamje dhe reagime,publicistikë,2008
Në një jetë pas Krishtit,2010
Esenca,2010
Shqiptari vdes duke kënduar(botim i dytë),2010\

Në një jetë pas Krishit-Poezi



GJITHÇKA DHE ASGJË

Gjithçka jeton në mendjen time
gjatë kërkimit për ta arritur majën
fillon në mëngjes dhe ekziston
në secilën ëndërr deri te asgjëja

gjithçka nuk mbaron dikund
në mes, por në fund të zhgënjimit

nuk përfundon atje
në mesin e mjegullës
pa vdekur shpresa në kërkimin
e përjagur caqeve të jetës dhe mundimit

gjithçka dhe asgjë janë dy skaje
janë dy fije të frymëmarrjes
që nga ecja e deri te fundi i ecjes

gjithçka dhe asgjë vërehen përditë
e përnatë në secilën rrugë jete
nëpër secilin ndriqim që s’preket
sepse mund të të humbin para syve
si një hije e bukur prej hyjnije

gjithçka dhe asgjë janë të varura në krahët
e ëngjullit dhe s’mund të lagen nga shiu

gjithçka dhe asgjë janë shumësia e numrave
rreth e përreth kozmosit dhe kaosit
janë vetëm lidhje numrash të përjetshëm

gjithçka dhe asgjë janë hiri i mbetur i një feniksi
janë përtërirja, janë jeta e dikujt deri në vdekje

prandaj, gjithçka dhe asgjë janë një fiksion i bukur
kur mendon se të gjitha i ke, dhe asgjë s’është ytja

aty ku është gjithçkaja është asgjëja
dhe aty ku është asgjëja është gjithçkaja

nëse i ke të gjitha nuk ke asgjë
nëse nuk ke asgjë do t’i kesh të gjitha

asgjë është një numër i pallogaritshëm
dhe njëkohësisht një llogari bankare
që s’e ke hapur kurrë në ndonjë bankë

gjithçka është një llogari e madhe
që ke ëndërruar ta kesh në ndonjë bankë
amerikane, evropiane, në mars apo në hënë
dhe jeton sërish nën jehun e egër të asgjësë

kjo është gjithçka dhe asgjë
je e tëra dhe s’je asgjë prej gjëje

gjithçka mund të jetë një shumë e pagëlltitshme
ndërsa asgjë mund të mbetët një zero e akullt

në gjithçka mund të shëndrrohen buzët
e paputhura të një të dashure të shpirtit
në asgjë mund të përsëriten tëra përpjekjet
për t’i puthur ca buzë të dashura femre

gjithçka mund të jetë një kujtim prej hiri
asgjë mund të mbetem pas fund-fillimit
sepse gjithçka dhe asgjë janë realitet i mërzitshëm

mos u lodhni me gjithçkajen dhe asgjënë
lërini të qeta në rehatinë e mistershme të kaosit…

më në fund gjithçka fillon prej asgjëje
asgjë mund të fillojë prej gjithçkaje

Prishtinë, maj 2003



 BALADA E KTHIMIT NË ATDHE

Tash u kthyem te burimi i etjes
për t’u dhënë kohëve emër e mbiemër
shpirtrat e mi të vegjël, loçkat e babit

kur ika nga kjo hapësirë
isha vetëm, endësha vetëm
vishkull në një andrrallë
që nuk shpjegohej n’gjuhë të huaja

kisha një qëllim të vetëm
që m’ bënte dritë rrugës, mugëtirës
të kthehesha patjetër te burim i etjes
e ta prekja me shikim gjeografinë
time të lirë, hirin e saj të flashkët

erdhëm lehtë fare, pahetueshëm
asgjë nuk e gjetëm në vendin e vet
dikend s’e njoha dikush s’më njihte më
s’e kuptoja vetveten as pasluftën
me emra të vrarësh nga rrënja e kombit

Prishtinë, nëntor 2005




QËNDRIMI VERTIKAL

Valët përbijnë
njëra-tjetrën

edhe dashuritë poashtu

po shkëmbit i mbesin
vetëm vrimat e plasat
e ca gjurmë t’ përplasjes

sa shumë duron
e s’luan nga vetvetja-

HIJA SHETITËSE E TJETRIT

Më tmerron Hija e tij
rrugëve të frymës sime

andej kah jeton
si bishë e plagosur
duke kërkuar shtegun

në vallen e djallit
është fije e pakëputur

rrugëve ma pështjellë
lëmshin me ngjyrë fute
dhe përgatit akt tjetër
për vrasjen e Laokoontit

 KAOSI

Çdo gjë që u krijua
nga kaosi
mund të kthehet
sërish aty
për t’u vetëshkatërruar
sepse kaosit
nuk i besoj
mësa besës
së një lavireje…

PRAPË DEMONËT

Dje ishin kokë cerberësh
kryerrugës, kryejetës
nëntokës kaliruan me biografitë
e egra prapashpine

plehu i kohëve t’perënduara,
ende ua zbardhë rrugët
e idealit t’një plehurine

në kryejetë në kryerrugë
kanë dalë përsëri
të verdhë, të kuq,
soj i çuditshëm
helmin e gjuajnë kujdesshëm
në kohë tjetër në njeri
dhe prijnë me flamujt
e dufit të tmerrshëm

në krye të radhës
nën dardhë kokrrojnë

 ULCINIUM

Në këtë qytet
dashurohet shqip
e s’të sheh as zoti-

vetëm se,
dashuritë tradhtojnë
sepse kanë gjak njeriu

 RREZATIMI I DASHURISË

Rrezatimi vjen
nga shpirti i femrës
jo nga shtrati i saj

prandaj, e gjurmoj
deri në thellësi atë shpirt
që e dua deri në fund

duke më djegur thellësisht
ma shkurton ngapak jetë

sa më shumë që e dua
aq më thellë më vret e padukshmja

në mesrrugë furtunash
thërras në vetvete

m’duket se Erosi
paskësh qenë tradhtuar
aq shpesh nga rrezatimi i dashurisë

prandaj, i them, ik oh djall
kjo natë është mallkim
më shumë se dashuri

mëkat që s’ lahet
me një jetë…

Prishtinë, 26.4.2003

 MBROTJA NGA OKTAPODËT

Nëpër teh kurrë s’i kanë rënë
rrugët i kanë pasur të shtruara
me lule gjithfare,

dhe sërish i shtrojnë drejtimet,
i gjejnë tëra hyrje-daljet
nuk shtyhen fytas me rribat

dalin andej kah vetëm ata dalin
hyjnë andej kah vetëm ata hyjnë

format i ndërrojnë sipas çastit,
sipas kohës dhe rastit, pamjet

e vetmja mbrojtje nga oktapodët
t’i rrish pip në këmbë historisë
dhe ta shkruash secilën faqe t’jetës
me gjuhën dhe gjakun e së vërtetës

 E DUA…

E dua femrën të veshur
me ndriçimin e tejdukshëm
kur e shoh të zhveshur
nuk ngopem me zbrazësinë
e saj të pafundme
plot jetë të magjishme

kujtoj, është më mirë
kur e dua të veshur
me ndriqim të tejdukshëm

kur e dashuroj të zhveshur
s’ngopem me zbrazësinë e pafund
përplot epsh të magjishëm

e kërkoj, sërish ta dua, ta takoj
sikur t’i kisha një mijë jetë
do të përgjërohesha njëjshëm

 QYTETI NATËN

Mbushet ditën
zbrazet natën
shikimeve të heshtura

urave të ngritura

dashurive të rrënuara
ngjarjeve të tronditura

dhe kurrë nuk u dihet
fundi as fillimi
Gusht, 2003

 BUNGAJË

A bën një ditë
së paku një ditë t’vetme
pa ulërimat e njeriut

pa vetëvrasjen
e tij të përditshme
n’zërin e ndërgjegjes

së paku një ditë
pa këtë ulërimë njerëzore
po sa bukur e shëmton vetvetja-
Prill, 2004

 TRIPTIK PËR TRADHTINË

1.
M’u soll pas shpine si gjarpër
ma helmoi rrugën, ma ngulfati fatin

më helmoi saherë
në bardhësinë e fjalës

2.
Në fund kafshoi edhe bishtin
e vet nga xhelozia-

ngase unë arrita në cak i pari

3.
tradhtia tjetër ishte vetë lubia
m’i helmoi stinët dhe kohët e mia

tradhtia e tretë
pas meje kafshoi kokën e vet
por unë vuajta gjatë nëpër jetë-
Essen,dhjetor 2004

 APOLOGJIA E GJËRAVE QË S’JANË

Në mbretërinë e Hadit
janë shpirtra kristal
ndriqojnë thekshëm
e shkumbëzojnë të zezën
nga e zeza e tyre tmerrshëm
të shtirur gjithë jetën si hije njeriu
kinse për t’u besuar
në ato që s’i kanë
tërë qenia e tyre e pakët
ndriqon në mbretërinë e Hadit
në ato që s’janë tjetër
veç spik i zi te kohët e asgjësë
është e vetmja pjesë e tyre
që u takon nga tragjedia e fatit

 TË JESH VETVETJA

Të jesh vetveteja vertikalisht
katërcipërisht vetëm vetvetja
në secilën rrugë të fundit e t’fillimit

edhe kur t’lëbyrën sytë
nga dritat vezulluese
të mashtrimit fatzi

edhe kur ta ndrydhin kujtesën e lshtë
edhe kur ta shtrydhin lëngun e t’pathënmes

edhe kur ta hedhin
mendimin në rrashtë
edhe kur ta dredhin

vetvetja të mbetesh
me atë qëndrimin vertikal
mos ia lako as edhe një hap
ecjes, siç e ka njerëzisht

e jotja, biografi,përjetësisht

të jesh vetvetja
në substancën tënde

që të mbron nga acari
i imoralitetit njerëzor
të mbron nga kutërbimi

i mendësive t’pamoralshme
në të gjitha kohët

pra,patjetër të jesh vetvetja
është vlerë që ruan bërthamën
në substancë të qenies

dhe në dritën e vetëdijës

 SPEKTAKËL I HIJEVE

M’i kanë tradhtuar
të gjitha dashuritë
lakmitë e tyre të zeza
uritë e tmerrta
tradhtarë fatesh
cerberë e t’pabesë

orgjive dhe fundit të tyre
koha vdirret e pashpresë

ata,flamuj në gjysëm shtizë
vetë spiku i zi në kujtesë

 ISHULLI I QENVE

Bëjnë banjo qençe në natyrë
dhe mbajnë higjienën personale
nën jehun kutërbues të shurrës

pastaj lehin thik përpara
e kafshojnë me t’pabesë mbrapa

vazhdojnë me avazin e vjetër
pas kudrave besnike t’lëna n’mëshirën e fatit

maninë e t’lehurit s’e ndalin
ditë as natë ndaj biografisë njerëzore
çarten egërsisë me sytë e kuq
si të komunizmit kundrejt kokave

në ishullin e tyre bëjnë jetën fare të lirë
e demokratike sipas doktrinës qençe-

sërish pëshurrin gjurmën e vet
nën jehun e t’lehurave nervoze

 Shkurt,2000

 NË NJË JETË PAS KRISHTIT

Gjeli zgjohet në mëngjes
dhe shikon mundësinë
e fillimit të një kënge…

nuk e kupton dot
trishtimin e të tjerëve
që vuajnë gjithandej,që vdesin
pa asfarë ndihme praën tyre…

hë po çdo bënte ai gjel
me aq fuqi te veten,pa e ditur asnjëherë
se kur dhe kush do t’ia pres kokën

në një jetë pas Krishtit
kemi vuajtur dhe ende vuajmë
njerëzoren e kryqëzuar në Golgotë

pse m’i shkaktuat gjithë këto vuajtje
përse ma bëtë tërë këtë përçmim
mor ç’keni fituar nga lavditë
e zeza t’urretjes djallëzore,

gjeli zgjohet si zakonisht
dhe unë zgjohem në oarën gjashtë
shikojmë mundësinë e fillimit
të një kënge që trandë shpirtin

pa i kuptuar udhët e mundimit njerëzor
nesër,pasnesër e përgjithmonë

në Librin e Zanafillës
është shkruar e vërteta e t’vërtetave
për ta mësuar,për ta thënë
për ta zbuluar,për ta ruajtur

nesër kujtojmë se vdesim të mirë
si ëngjëj të pafajshëm pas këngës
ende kullon plagë e gjallë degëve të kombit

prandaj në tërë një jetë pas Krishtit
kuptimi është tkurrur në kutinë e mendjes
mbi një qiparis thehen rrezet e diellit
dhe bie më pas një shi i shëndetshëm

zot-o,amen na ruaj kujtesën
dhe kuptimin për ta kuptuar
herët a vonë a ndonjëherë

se jemi dikund veç kuptimi
i diçkaje që lëviz përgjithmonë
në kërkim për të kuptuar,

se dashuria është i vetmi
bar shërues për shpirtrat
që s’urrejnë e që s’kanë mëkatnuar…

Poezia erotike në letërsinë tonë të traditës


Nga Anton Çefa

- Orvatje për një sprovë

Në esenë e tij të njohur "Tradita dhe talenti individual", Th. Eliot theksonte: "Asnjë poet, asnjë artist i cilitdo art, vetëm nuk e ka kuptimin e plotë. Rëndësia e tij, të çmuarit e tij, është të çmuarit e marrëdhënies së tij me poetët dhe artistët e vdekur." 1).Është e nevojshme dhe e domosdoshme për shkencën letrare të inkuadrojë në gjirin e letërsisë kombëtare shkrimtarët e talentuar, që t'i kuptojë më mirë ata, të përcaktojë në njëfarë mënyre rrënjët e artit të tyre dhe, sidomos, të nxjerrë në pah risitë me të cilat ata e begatojnë më tej sofrën e letërsisë kombëtare. Në këtë këndvështrim, ky shkrim synon të analizojë poezinë erotike të poeteshës së talentuar Iliriana Sulkuqi.
Kritikja e njohur lerare, Klara Kodra ka shkruar: "një damar floriri ekziston në poezinë e Ilirianës" 2). Mendoj se ky damar, më së tepërmi, shkëlqen në motivet erotike, kryesisht në përcaktimin e objektit krijues dhe në trajtimin e tij artistik shikuar nga një vizion femëror, çka është jashtëzakonisht e rëndësishme për letërsinë tonë, sepse një vizion i tillë, për kushtet sociale dhe shkallën e emancipimit shoqëror e shpirtëror të popullit tonë, në përgjithësi, dhe, në veçanti, të femrës, ka ardhur i vonë, disi rryeshëm dhe i tërhequr. Më tepër se kudo, në këtë vizion femëror shquajnë origjinaliteti motivor dhe risitë stilistike të kësaj poeteshe.
Termi poezi e dashurisë, në shkencën tonë letrare, në një kuptim të gjerë, përfshin përveç poezisë erotike edhe poezinë e dashurisë për atdheun, për vendlindjen, poezinë e dashurisë me tematikë sociale, universale, refleksive, etj. Lirika erotike, nga ana e saj, është zhvilluar në hulli të ndryshme si lirikë erotike e pastër, platonike, refleksive, sensuale, etj. Erotikën pornografike, licensioze, letërsia shqipe e traditës nuk e ka miratuar, edhe kur është shfaqur ajo.
Në letërsinë arbëreshe të traditës, si tek De Rada dhe Dara, poezia e dashurisë dhe, në mënyrë të veçantë, ajo degëz gjithnjë e blertë e me freski të përjetshme, poezia erotike, nuk është kultivuar si poezi e veçantë, por topikë të këtij rrafshi poetik, të fuqishëm e me bukuri të rrallë artistike, gjejmë plot në veprat e tyre. Thjesht, poezi erotike ka shkruar vetëm Serembe.
Lirika erotike në letërsinë shqipe zë fill me ciklin poetik "Bukuria" të Naimit, kryevepra e tij dhe një nga perlat më të bukura të poezisë shqipe të dashurisë. E kanë pasuar, duke përmendur më të fuqishmit në realizimin artistik, Lasgushi, Migjeni, Gaspër Pali, Camaj dhe poetë të tjerë bashkëkohës, që nuk mungojnë.
Sulkuqi, si në jetë edhe në art: Mbi rrugën e gabimeve të mia, rrita veten, / bëra gruan, /bëra nënën, /trajtëzova femrën.” Ndërsa, mbi bazën e një disponimi të ndërgjegjshëm në rrugën e vështirë të artit poetik, ajo "trajtëzoi" një poezi femërore me vlera artistike të larta. Kjo poeteshë zgjeroi dimensionet e poezisë së dashurisë në hapësira poetike pak ose aspak të njohura më parë në letërsinë tonë. Në rrethin tematik motivor, ky polaritet krijues dimensional i saj përkap motivet e dashurisë në hulli poetike të tilla si humanizmi, universalizmi, atdhetarizmi dhe kryesisht erotizmi.
Si edhe poeti ynë i madh i dashurisë, Lasgushi, Sulkuqi dashurinë e ka frymëzim të përhershëm e të pashtershëm. Për atë, dashuria është “ëndrra që mbetet e zgjuar tërë jetën”.
Dhe dashuria, dashuria / me një ëndërr të pafjalë,
Të rrëmben nga frymë e fundit, / të risjell në këngë prapë.

Kjo sepse, siç është shprehur kritiku ynë i njohur Ali Aliu, “dashuria është një etje asnjëherë e shuar, një etje e zhuritur . . .”, “është emocion përherë dhe rishtaz i freskët dhe i përtërirë, emocion që prore fillon nga e para, përkatësisht si përjetim i papërsëritur kurrë njësoj, është ‘lojë e shpirtit.” 3).
Dashuria është kryemotivi i poezisë së saj, është motivi që e sjell dhe e risjell gjithnjë tek vargu. Në një poezi kushtuar Robert Bernsit, ajo shkruan:

Sikur të ishe ende gjallë
Ti, Robert Bernsi i dollisë,
Me ty, një ditë, do dring-ja gotën,
Veç me dolli të dashurisë.

Duke u nisur nga realiteti jetësor konkret, që në këtë rast është admirimi i poeteshës për poezinë erotike të Bernsit dhe njëfarë përfytyrimi për jetën e tij, në këto vargje është njëmendësuar një realitet artistik i gjallë e komunikues me lexuesin i vlerësimit të jetës dhe të veprës artistike të shkrimtarit të madh anglez, në mënyrë të veçantë, të lirikës së tij erotike, dhe i vetë dashurisë si ndjenjë e fuqishme njerëzore.
Në njërën nga poezitë më të realizuara artistikisht – në poezinë kushtuar Eseninit – që zë vend në rrethin më të ngushtë të poezive më të bukura të kësaj poeteshe, është shprehur përhershmëria e frymëzimit nga dashuria si dhe është pohuar ndikimi i pashmangshëm i “poetëve të vdekur”, siç e ka thënë Th. Eliot.

Ku më gjete,
Që më zhveshe,
Gjer në palcë të trupit tim?

Me ty puthem,
Qaj me vete ,
Unë jetime, ti jetim . . .

Të rrembeva
Një beriozë,
Për inat, më zhvirgjërove . . .

Kjo është poezia, me katër topikët e saj: zhveshja, dashuria, rrëmbimi i beriozës dhe zhvirgjërimi. E kursyer deri ku nuk shkon më përtej, kjo poezi në secilën prej këtyre fjalëve ndryn nga një simbolikë me fuqi e bukuri artistike të rrallë. Vargjet e fundit: “Nëse ti / je vagabond, / nuk të bëhem vagabonde”, janë mish i huaj që e dëmton poezinë, një jehonë e vjershërimit deklarativ të realizmit socialist.


Ekzaltimi i dashurisë deri në vdekje

Si në poezinë erotike të fillimeve të traditës sonë letrare, poetesha jonë ekzalton të dashurin dhe vetë ndjenjën e fuqishme të dashurisë, fuqinë e madhe të saj, deri në shkallëzimin më të skajshëm, që është pranimi me dëshirë, kënaqësi dhe qetësi shpirtërore i vdekjes. Në një poezi të shkurtër prej tetë vargjesh, njëri prej të cilëve përsëritet dy herë, thuhet: “Për ty / gjallë hyj në varr . . . " (“Mos harro").
Është ky trajtësim që zë fill që nga "Bukuria" e Naimit, poemthi që zë kryet e vendit në sofrën erotike: “E mora vdekjen në sy, / Do të vdes, të vdes për ty.” Poeti ynë i Rilindjes e himnizon gruan, e bën Perëndi dhe, kështu, të veshur me atribute hyjnore, i nënshtrohet. Poetesha jonë është gati të pranojë një nënshtrim tokësor; ajo i drejtohet të dashurit: “Më fal, udhëtar i pagjumë! / qenkam robinjë e fatit tënd.”
Dashuria përjetohet si një ndjenjë e ndërlikuar dhe kontradiktore dhe, në procesin krijues njëmendësohet si një ndjenjë e madhërishme, substanca shpirtërore e së cilës është mbrujtur me dhimbje e lumturi, me gaz e vaj. Në traditën e erotikës sonë, për të shprehur dhimbjen e fortë , vuajtjen, torturat e dashurisë , sidomos në rastet kur ajo nuk gjen përgjigje, qysh te Gavril Dara dhe, më së voni e më së tepërmi, tek Lasgushi, poeti i papërsëritshëm i dashurisë, është përdorur dendur leksema llaftari a llahtari. Në poezinë popullore kjo fjalë ka kuptimin e frikës së madhe, tmerrit, ankthit, siç e gjejmë, p. sh. tek një këngë popullore: “Vjen një lumë i turbull-o /sa i turbulluar qenka, /sa i llaftarisur qenka!”. Mirëpo në lirikën e lëvruar kjo leksemë ka fituar një konotacion të veçantë e shumë të fuqishëm. Gavril Dara tek “Kënga e sprasme e Balës”, ku në hullinë patriotike ndërthuret dashuria e Marës me Nik Petën, në gojën e Marës ka vënë këto vargje: “Në je gjallë pse nuk kthehe / tek ky gji që llahtariset”; ndërsa Serembe, në poezinë “Këngëtari dhe bilbili” ka strofën: “Eja, vashë, e gëzomë / tash që kam kaq dridhërime / dhe me këngë qetësomë / nga të thellat llaftarime”.
Lasgushi e ka zgjeruar së tepërmi hapësirën konotative të kësaj lekseme. Studiuesi Vehbi Bala ka shkruar lidhur me këtë: “Dashuria përshkruhet si ‘llaftari’, mall që zor se gjen kënaqësi në jetë, dhe që ndjell dëshpërim”4).Studiuesi Sabri Hamiti, llaftarinë tek Lasgushi e ka trajtuar si: “njëra nga figurat çelës të shenjimit të superlativitetit të intensitetit shpirtëror, e pranishme në të gjitha temat e shkrimeve poetike” 5). Gjithsesi, mendoj, se Lasgushi e ka pasur obsesion përdorimin e kësaj fjale. P. sh., ai thotë për gjuhën shqipe: “O djellë-i llaftaruar që ndrin si pikë lot”.
Më i vonshmi, poeti Gaspër Pali, ka poetizuar: “Muzgu mendët m’i shastisë; / kah shpirti më ban njiherit tmerë e përqethje / me u llaftarisë”.
Sulkuqi i është shmangur me origjinalitet përdorimit të kësaj lekseme. Ajo gjendjen shpirtërore të llaftarisë e ka dhënë shumë bukur, në një rast, me epitetin "e përdjegur", në poezinë "Të vij sonte, apo?" : "Të vij sonte/ apo sonte? / A pas vetes së përdjegur", ku është realizuar artistikisht edhe një shkallëzim i kësaj ndjenje, që shkon nga një përndezje e menduar tek përdjegia e shprehur dhe që përbën shkallën më të lartë të dhimbjes, thellësinë më të madhe të plagës. E shprehur ndryshe, kjo lartësi në shkallëzimin e përjetimit dhe të sendërtimit poetik të dashurisë është dhënë edhe në poezinë artistikisht të dobët, prozaike: "Jam e çmendur", ku thuhet: "Jam e çmendur / Më shumë se dashuria".


Këngë e vaj bashkuar..!

Në këtë hulli të vetëdijes aristike, tek poezia e Sulkuqit, më së shumti, dashuria pohohet si ndjenjë e vuajtjes dhe si e tillë ka gjetur një realizim mjeshtëror të mirëfilltë:

Nga syri im te syri yt, në udhëshpirti u tret loti . . .
Nga syri yt te syri im / një pikë lot rëndon sa globi . . .

Nëpërmjet përftesës përsëritëse (anaforës): “nga syri im te syri yt”, krijohet ideja e vazhdimësisë, përcjelljes dhe reciprocitetit të ndjenjës përmes syrit, pasqyrë e shpirtit, duke filluar me shikimet mes të dashuruarve, që në esencë është dhimbje e pafund, e cila udhëton mrekullisht në “udhëshpirti”, një formim leksikor original, i krijuar mjeshtërisht, që bart një ngarkesë të fuqishme emocionale, ngarkesën e lotit që rëndon sa vetë globi. Përmasës universale të dashurisë i përgjigjet një dhimbje universale.


* * *

Në rrafshin e shqiptimit poetik, vuajtja e dashurisë në qenësinë e saj është një dhimbje e lumtur, një dhimbje që ndryshon nga çdo dhimbje tjetër njerëzore, sepse përjetohet si dhimbje e ëmbël, që Lasgushi e ka poetizuar si: “këngë e vaj bashkuar”. Ai ka shkruar: “Gjeneza – më precizërisht: ekzistimi i ‘magjisë dhembëse”: qenia e gazit helmplot, që fshihet domosdoshmërisht në gjirin e dashuronjësve, e ka mburimin e thellë. Ky mburim rrjedh nga natyra e dashurisë . . .” 6).
Kjo “këngë e vaj bashkuar” tek poezia e Sulkuqit është një ndjenjë e dëshiruar: “Mos ma zgjo ëndrrën, / dua të dhembë”; ose: “Paguajmë shtrenjtë, / sa shtrenjtë paguajmë / të na dhembë”. Në një poezi tjetër thuhet: “mos ma fshih lotin, lëre të rrjedhë.” Ka aq e aq vargje të bukura rreth këtij aspekti të përjetimit të dashurisë. Përvijohen dy polet ndjenjësore të dashurisë: gëzimi dhe trishtimi, gazi dhe vaji, dhimbja dhe kënaqësia. Tek Sulkuqi, mbizotëron poli i dhimbjes. “Po të mbledh / ditët e dashurisë, / më dalin shumë më pak se një pikë loti. / Po të mbledh / hapësirat e dhimbjes, / kam frikë mos më mbytet globi”.
Gjithësesi, edhe pse në më pak vargje, dashuria ekzaltohet edhe si ndjenja më e lumtur, si sublimitet i këtij pasioni universal të njerëzimit:

Aty ku buzët vure ti,
Po pi burim – burimburuar . . .
M’u deh, o shpirt, me dashuri,
Prej ëndrrës që më mbeti zgjuar . . . !

Buronja borën po e pi,
Ku pijmë të dy të dashuruar . . .
Aty ku buzën vure ti
Po pi burim të kthjellëruar . . .

Nuk janë të pakta motivet që sendërtojnë lumturinë e magjinë e kësaj ndenjeje, sublimitetin e saj. Në to dashuria përjetohet më tepër si ëndërr se sa si realitet, më tëpër si dëshirë se sa si realizim. Kështu poezia e Sulkuqit fiton, ndonjëherë, nota platonike dhe përmasa universale. Ajo në këto raste ecën plotësiht në shtigjet lasgushiane.
Jo vetëm dhimbje e dëshiruar, e ëmbël, dashuria, duke qenë burimi, gjeneratori që vë në lëvizje jetën, forca që e mban gjallë atë, është edhe një dhimbje e nevojshme dhe e domosdoshme: “Nëse më zgjon sot e pas-mot / me heshtje-dhimbje, dashuri, / të kthehem gjethëz në stinë pa mort, / ku edhe dimri fal rini.” (“Zotin e bëj të flas me zë”).


* * *

Një tis i tejdukshëm sensualiteti, i endur mes ëndrrës dhe zhgjëndrrës, mes dëshirës dhe bëmës, mes fantazisë dhe realitetit, përbën një risi tjetër të vyer për letërsinë tonë erotike, që poetja Sulkuqi e ka realizuar me sukses. Më së tepërmi është një frymë sensualiteti që vibron aty-këtu, një shkëndijëzë që feks mbi motivet erotike. Në raste të tilla, realiteti jetësor në vetëdijen artistike të autores krijon një realitet përfytyrues poetik, që bart ide e mesazhe aq të këndshme, të bukura e të hijshme për një poezi femërore. Në këto motive dritësohet një feminitet intim që rrallë ndeshet në letrat tona.
Duhet thënë se që në krye të herës, kur filloi të lavrohet lirika erotike në gjirin e letërsisë sonë, asaj nuk i kanë munguar notat sensuale; por ajo ka pasqyruar kufizimet e kohës dhe duke qenë kultivuar vetëm prej poetëve burra, i ka munguar deri vonë vizioni femëror i trajtimit. Edhe në poemthin erotik “Bukuria” të Naimit, sado që tek ai mbizotëron botëkuptimi panteist dhe femrës i janë veshur atribute hyjnore, nuk mungojnë ngjyrimet semantike sensuale. I dashuruar marrëzisht, Naimi prehet duke puthur këmbët “mëkatare” të së dashurës:

Baltë e pluhur do të bëhem
Të më shkeli këmbë e saj
E të prehem duke puthur
Atë këmbë pasandaj.

Duke ecur i tëri në gjurmët e Naimit, por duke e zëvendësuar sfondin panteist me një sfond magjepës fshatarak, Lasgushi në poezinë “Ti po vjen që prej së largu”, ka kënduar:

Ti po vjen që prej së largu magjiplotë-e dalëngadalë.
Ti po vjen që prej së largu duke shkitur mbi lëndina.
Nënë thembërzat e tua përgëzohet trëndelina,
Shtrihet luleja mitare e zëmbakut që t’u fal.

E si shkon me hap të matur më pushton një dhembshuri:
Do të tretem të kullohem në kalim të këmbës s’ate,
T’i pushtoj i llaftaruar ato hapëza mëkate . . .

Ndërsa, duke poetizuar në frymë popullore, në poezinë e titulluar “Balladë”, në gojën e vashës na ka dhënë pasazhe të gjera sensualiteti:

Trim më more-edhe më shtrove,
Trim më ngrove-e më pushtove’
Trim më puthe-e më mbarove’
Trim o trim seç trimërove.


Gaspër Pali një hap më para me skena sensualiste

Në këto shtigje, por një hap më përpara, hasim poetin e talentuar Gaspër Pali, i cili, siç ka vërejtur studiuesi Alfred Çapaliku, “Si rrallëkush në lirikën shqiptare vizaton ethshëm skena sensualiste, por në çdo sekuencë ndjenja mbetet fisnike dhe nuk ngatërrohet, as në kufirin ekstrem, me instinktin.” 7).

Fike dritën, se terri - the – më pëlqen:
Se kur mkatnohet, vjen mbi shpirt tim terri,
Pse mkati asht terr, e mkati po shpërthen
T’shuhet drita n’dhomën tonë . . .

Në një rast tjetër, duke komentuar poezinë “Zane stuhish”, ky studiues ka shkruar: “Shtjella e kësaj poezie është erotike, gjer në konsumim të plotë” 8).

E u shkrimë bashkë me shoqi-shojnë
Si dy-tri dru në votër nji flakë përftojnë.

Në këtë rrafsh poetik, Sulkuqi tregohet e kursyer, pa teprime në strukturën tekstore dhe në të njëjten kohë me një nëntekst poetik të pasur. Një xhevahir i rrallë poetik është poezia "Mështeknë". Vetë përcaktimi i objektit poetik - (mështekna është berioza e Eseninit, birch i Frostit, maranxhja e Camajt) - të sugjeron një motiv femëror. Mështekna është një dru pylli i viseve tona të ftohta, me trung të drejtë e të hijshëm, me lëvore të lëmuar e të bardhë, herë-herë me një lëkurë si me do luspa të mëdha që në hije-dritat që krijojnë përfton përjetime poetike. Ajo duke "u veshur dhe zhveshur" fiton një konotacion figurativ të fuqishëm. Camaj i ka kënduar: "Një bimë maranxhe çveshet pa turp / në pikë të mjesditës.”

Mështeknë

Buzët më humbën mes buzëve,
Gishtërinjtë mbi tastjerat e brinjëve
Trupi si grusht i mbledhur…

Mështeknë, më thuaj, kaq vjet
Si e ruan,
Moj, virgjërinë?”

Në tri vargjet e para dritësohet një skenë e vërtetë dashurie, e cila për një piktor modernist të talentuar do të shërbente si frymëzim për të realizuar një kuadër të madhërishëm. Në vargjet e fundit, me një kapërcim të befasishëm pindarik, përthehet linja poetike dhe jetësohet pyetja e pyetjeve, - një motiv erotik krejt i rrallë për letrat tona të dashurisë. Rrallë, shumë rrallë, është ndjerë në letërsinë tonë erotike femërore kjo dozë e fuqishme feminiteti dashuror, që sikur i është tëhuajtur zbrazëtisë së reflektimit në art të përjetimeve të tilla, të cilat për t'u realizuar kërkojnë talent, mjeshtëri, guxim dhe çiltërsi. E pra, poezia shqipe i ndjen të nevojshme këto trajtesa motivore.
Me inters për mënyrën e qasjes ndaj objektit artistik dhe, sidomos, për mënyrën e çuditshme se si e përthen atë, çka është e natyrës së ecurisë poetike të kësaj poeteshe, siç e vërejtëm tek "Mështeknë", na paraqitet poezia "Qamë në shteg Qabeje" Tek kjo poezi sendërtohet një kalim i befasishëm e i çuditshëm i motivit nga lehtësimi shpirtëror i dhimbjes së shkaktuar nga plaga e dashurisë tek lumturia që krijon po kjo dhimbje. Motivi shndërrohet e zhvillohet në "gaz e vaj": "Qamë e qeshëm bashkë, / nën udhë e mbi udhë" për të vazhduar "Qeshëm. Më pas qamë / si dy klithma shpirti . . . / Ndaj ag fjetëm bashkë / lodhur nga harrimi.". Vargu i fundit "Ndaj ag fjetëm bashkë, lodhur nga harrimi " vjen si përthyemje mbas përthyemjes.


Sulkuqi ka pasuruar erotikën tonë me motive të reja

Duke na dhënë elemente kreative të frymëzuara nga raste konkrete të përjetuara, me të cilat lexuesi mund të krijojë "historinë" e dashurisë apo të dashurive të saj, Sulkuqi ka pasuruar erotikën tonë me motive të reja, që nuk janë ndeshur më parë në letërsinë tonë. Ja ndonjë shembull: në poezinë “E hershme e shkruar sot", trajtohet një motiv origjinal dhe krejt i veçantë. Dy vajza dikur kanë dashur të njëjtin djalë, një dashuri e mbetur pa përgjigje. Sulkuqi poetizon, duke iu drejtuar shoqes së vet: "Dikur të thashë: / nëse e do siç unë e dua / ta fal, mos të t'humb edhe ty". Ka kaluar kohë, kujtesa që ngjallet kur takohen me njëra-tjetrën ringjall një plagë, që rishtas dhemb e djeg dhe bëhët për poeten farë e një bimësie poetike të njomë e të freskët: "Në takimet tona, ndodh shpesh, / një lot të na djegë mbi faqe . . . ". Një tekst i thjeshtë, por me një nëntekst poetik figurativ e emocional të pasur. Në poezinë "Kritikë Dashurisë", flitet për një letër "me një fjalë prej qielli" dërguar "mot e mot më parë", të cilën ia kujton i dashuri mbas shumë kohësh "vite-drite u dashka të vijë një përgjigje".
Vetë procesi krijues në rrafshin e poezisë erotike është në vetvete një dhimbje, që lind për ta mposhtur dhimbjen e plagës së dashurisë, për ta sfiduar atë, "llaftarinë", po njëkohësisht është edhe një delir lumturie, (kur ajo gjen përgjigje). Në poezinë që po shqyrtojmë është vargu, pra krijimi i poezisë, që "e zë për krahu" poeten dhe e "degdis ndër dhembje" dhe është po vargu që "i shkrin" "shtratin e ngrirë nga ethja". Me fjalë të tjera, plaga që hap në shpirt dashuria është sfidë që shfren gjatë aktit krijues poetik dhe i jep poetit lehtësim shpirtëror, prehje, pauzë qetësie. Një disponim i tillë shpirtëror është, mesa duket, një veçori e përgjithshme e veprimtarisë krijuese, por në rastin e poezisë erotike, ku dhimbja individuale është më intensive, është më e theksuar. Kafka ka shkruar: “Për artistin, arti është vuajtje përmes së cilës ai lirohet për t’i përballuar një vuajtje të re.” 9).
Më së shumti, lirika erotike e Sulkuqit është refleks i një lutjeje, një dëshirë e ndezur, një gjakim i zjarrtë që pasioni përvëlues i dashurisë, i përjetuar si ëndërr, të shndërrohet në realitet; por që përgjithësisht, nuk e kalon këtë prag, pra nuk jetësohet: “Fshihma lotin / prej një ëndrre / bëma ëndrrën të vërtetë’ (“Fshihma lotin”); ose “Prita hënën / të trokisja në portën tënde / si ëndërr”.
Nuk mund të lihet pa u vënë re se leksema endërr, sikurse edhe disa leksema të tjera që përbëjnë çelësa poetikë në frymëzimet e kësaj poeteshe, ka një konotacion të pasur që ndryshon nga një motiv në një tjetër. Kështu, ajo në më të shumtën e rasteve nuk përdoret në kuptimin e saj të parë, leksikologjik, si ëndërr gjumi, dhe as si një gjendje ëndërtare e njeriut të zgjuar, por në kuptimin e vetë ndjenjës së dashurisë, është metaforë e këtij pasioni. Në poezinë “Vetëm ti”, thuhet: “Unë e di / se vëtëm ti, / përmbi gji më je shetitur, / që nga sot e mot e mot / që kur ëndrra më trazoi.” Ose, “Pa të ftuar më erdhe në ëndërr . . . / pa emër, pa të shkuar, pa të ardhme, / ‘të tashmen’ – në ëndërr jetova. / si ‘e tashme’ frikur u largove” (“Emër pa emër”). Duhet thënë, gjithashtu, se nganjëherë është vështirë të përcaktosh në mënyrë kategorike kuptimësinë e kësaj lekseme si stilemë, sepse ajo mund të interpretohet kështu dhe ashtu: “Në shtratin e ëndrës t’u futa . . . / me aromë gruaje të marrë, / tek ëndrra ime u ktheva.”

* * *

Në motivet e dashurisë si endërr e parealizuar shpesh zotërojnë notat e një keqardhjeje për një rini të ikur, të parinuar, për një dashuri të parealizuar, dhe që gjithnjë tingëllon si një thirrje për ta respektuar dashurinë, për t’i dhënë asaj vendin që i takon në jetë, d. m. th. kryevendin. “Hej, ç’më ikën puthjet! (Nuk e di se ku . . . ?) / ngrinë mbi buzë të ngrira / a mbi fjalë pa prush! ?” (Puthjet).
Këtij cikli motivor i takon poezia e bukur tejet origjinale “Si shpend drejt vdekjes”:

Përballë të erdha si njeri
As nuk më pe, as nuk më preke . . .
Mërgova fshehtas te loti im
Si zogth i trembur prej një ngrice . . .

Loti, një tjetër çelës i poezisë së Sulkuqit, në vargun që shkëlqen nga dhimbja: “mërgova fshehtas te loti im”, ka konotacionin e ëndrrës, dashurisë, vuajtjes. Në poezi të tjera, ai ka edhe konotacionin universal të vuajtjes njerëzore dhe të dhimbjes për vuajtjet e të tjerëve, që shfaqet në mjaft poezi të saj.
Herë të tjera, duke marrë karakter universal, poezia e Sulkuqit kthehet në ankesë, qortim, kritikë deri në protestë ndaj kushteve shoqërore, ekonomike e shpirtërore, po edhe subjektive, që i bëhen pengesë dashurisë, si në poezinë “Kreshendo”:

Do të lutem për të fundit herë
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
për vajzat që flirt bëjnë me vete,
për meshkujt që s’dinë ku venë,
për burrat që dehin burrërinë . . .
për djemtë që kërkojnë dashurinë.”...

Në poezinë "Nga gjithë sa kam shkruar", poetesha me nota keqardhjeje gjykon dashurinë a dashuritë e mbetura pa përgjigje. Rinia kalon dhe "s'mund të ndizesh më / kur në hi je tretur". Gabon ai që pretendon të mjekojë plagë të vjetra: "Kush premton që di / të mbyllë një plagë të vjetër, /pa dashje gabon, /hap një plagë tjetër.". Por, përballë këtyre notave pesimiste e disfatiste ngrihet madhërishëm dashuria e femrës si nënë dhe si motër:

Çdo gjë që kam shkruar,
Fjalë poezish - do t’i gris harruar
Pa dhimbje në shpirt

Do mbetem veç nënë
Do mbetem veç motër,
Kështu qenka thënë
Jeta bëhet lodër.

Ky motiv trajtohet, gjithashtu, në poezinë “Dashuritë e mia”. Ndërsa, në poezinë “Puthuni, aktorë”, për dashurinë e pakufishme të nënës, thuhet që ajo rron “edhe kur i shkulet zemra”.


Serembe-Detari

Në erotikën shqipe të traditës, ka shembuj të bukur, në të cilët dashuria e mbetur pa përgjigje, dashuria e pafat, vuajtja e pangushëlluar, e ka drejtuar muzën poetike në shtigje të tjera dashurie, në ato universale. Me një simbolikë të tejdukshme, në poezinë “Dejtënori” (Detari), Serembe gjen jo vetëm prehje dhe qetësim shpirtëror, por edhe lumturinë, duke e bartur ndjenjën drejt një ideali po aq të lartë e të fisëm.

Ti te ky dhe . . . pushonj
Te deti û dejtënor!
Ti prehe, û luftonj
Me shi, rrufe dhe bor!

Po ti, kopilje, e di
Se yti më së jam:
Ruata te nj’yll û i zi
E t’e shurbenj û kam.

Kur drita e zbardhën qiellin
Dejtënori ëndrrat harron.
E ka për nuse fjamurin,
Për mall detin këndon.

Dashuria është ndjenjë e fuqishme. Me elemente simbolike të hiperbolizuara, që bartin kumte poetike të pasura, jepet fuqia e madhe e pasionit: “Në më thëntë shpirti “Po”/ mbi dhjetë shpifje fluturoj, / e shkërmoq një mal të tërë, / dhe një lis e hedh në tokë, / le të ketë lisi rrënjë.” (“Në më thëntë shpirti ‘Po”).
Shpesh përjetimi i këtij pasioni të fuqishëm paraqitet si dehje shpirtërore, gjendje jo normale e njeriut, delir, etj. Në poezinë “Dy dehje”, thuhet: “Di se nga dy dehje / njëra rri me mua.”. Për te sakrifikohet çdo gjë: “Prej teje, / dua botën e rremë / pa ty, s’e dua as të vërtetë.” Për t’u theksuar është se koncepti për dashurinë në erotikën e Sulkuqit është real, i jetës. Ndërsa Lasgushi ndonjëherë i atribuon dashurisë një burim abstrakt, të mëvetësishëm: “Se s’dashuronja as un’ as ti, / po dashuronte dashuria”; Sulkuqi e zbret në tokë: “Po nuk u deshem ne të dy, / s’ka si të duhet dashuria”. Në një poezi tjetër, jetësohet një situatë edhe më konkrete : “Ditën / zihemi me dashurinë, / natën / për te na merr malli.”.
Poezia e dashurisë, në përgjithësi, dhe, në mënyrë të veçantë, motivet erotike tek kjo poeteshë kryqëzohen shpesh me motivet e mërgimit, çka nuk është e re në poezinë tonë gojore dhe të lavruar; por në poezinë e saj janë të gjalla notat e aktualitetit të mërgimit shqiptar të viteve të fundit, më së tepërmi, i detyruar nga kushtet ekonomike, politike e shoqërore. Nuk duhet harruar edhe një impuls shpirtëror i shqiptarit për mërgimin. Çabej ka vënë re që “dëshira e përhershme e shqiptarit për shtegtim” ka gjetur pasqyrimin e saj në “këngët e përmallshme të mërgimit” 10). Ky kryqëzim motivesh ka jetësuar poezi të ndjeshme dhe shpesh shumë të bukura. Në poezinë "Mbamë këtu" (Bisedë me veten), poetesha i drejtohet vetes:

"Mbamë këtu, nëse je imja?
mos më degdis në dhè të huaj!
ku të më qajë një korb i verbër,
ku të këndohem e harruar".
Në poezinë “Letër burrit nga Shqipëria në NY”, theksohet tensioni i ndarjes, në një vështrim më tepër sensual. "...Dhe kthehem, / përkthehem / në shtratin e gjerë . . . / gjysmë e çarçafit . . . / agohet pa rrudhur/... " Ndërsa në poezinë: “ . . . Që të afrojnë me ndarjen”, përsëritet me një realizim krejt të ri motivi i mëparshëm: “Të të puth në shtratin e zjarrtë, / nuk mund! / të m’i ftohësh afshet e natës, gjithashtu.”


Dukuria e diskrecionit në erotikën e traditës

Në fushën e lirikës erotike të traditës, kritikën tonë letrare e ka shqetësuar dukuria e diskrecionit, mungesa e identifikimit nga ana e poetëve për vajzën që kanë dashur, dukuri kjo që është shfaqur që tek Naimi, në poemthin erotik“Bukuria” dhe ka vazhduar, me ndonjë përjashtim të rrallë, deri tek Migjeni, që është cilësuar si “poeti më i skajshëm i mundshëm në poezinë tonë të traditës”, dhe “poeti, ashtu siç fshehu lidhjen emocionale me një vashë që e desh nga sytë e bashkëkohanikëve dhe bashkëqytetarëve, po me aq rreptësi e fshehu edhe nga lexuesi i vargjeve të tij” 11).
Pa mohuar kushtet shoqërore të kohës, që janë bërë pengesë për të shfaqurit publik të së dashurës a të të dashurit, dhe vetë mëndësinë e kohës, mendoj se shkak i kësaj dukurie është edhe natyra e përmbajtur e shqiptarit. Çabej, një nga njohësit më të mirë të psikologjisë së popullit tonë, ka shkruar: “Thelbi shpirtëror i popullit tonë është rezervimi” 12). Çajupi, përveç emrit të gruas së vdekur, Evgjenisë, ka përmendur emra që sipas gjase janë emra fiktivë. Kështu edhe Camaj. Ndryshon puna me Gaspër Palin, që përmend në lirikat e tij erotike emrin e vajzës që dashuroi dhe me të cilën pati marrëdhënie intime, Kleyden, shqiptuar me aq bukuri e brishtësi artistike në poezitë: “Dritë të mshehuna”, “Vashë e panjohtun”, “Zane stuhish”.
Sikur e ndjen peshën e rëndë të diskrecionit të poezisë së traditës, Sulkuqi bën përpjekje të çlirohet prej saj. Në poezinë “Pas 30 vjetësh”, poezi kushtuar shokut të maturës, “poetit dhe njeriut fisnik Nexhip Ejupi”, që dikur shkruante vjersha për të, ajo poetizon: “Të t’them të drejtën, / vjershat kur lexoja, /‘kështu jam veç unë’ – me vete mendoja”. Por “më mirë që nuk fole, /më mirë që s’të kuptova. /Kaq bukur s’do shkruaje, / sot s’do të takoja”. (është fjala për një takim poetësh).
Gjithsesi, u shpall apo nuk u shpall idenntiteti i së dashurës a i të dashurit, nuk ka ndonjë vlerë në rrafshin e realizimit poetik: as nuk e bën më të përsosur dhe as nuk e lë të mangët poezinë.


Në dehjen e përhershme të pasionit

Mjeshtëria në fushën e poezisë erotike të Iliriana Sulkuqit qëndron në vlerat estetike të kësaj poezie, që njëmendësohen në përcaktimin e objektit poetik, në mënyrën e qasjes ndaj tij, gjuhën, stilin, figuracionin. Ajo që e dallon më së shumti veçorinë e përcaktimit të objektit poetik është burimi i këtij objekti nga rrethanat jetësore të poetes; dhe ajo që e dallon mënyrën e qasjes ndaj objektit poetik është sinqeriteti i plotë, çka përbën një nga çelësat e suksesit, mos më kryesorin, përveç talentit të padiskutueshëm dhe pjekurisë së arrirë artsitike. Kritiku ynë i shquar, Mitrush Kuteli ka thënë: “Në kazuistikat personale (rrethanat, rastet jetësore, shënimi im, A. Ç), buçet e duket poeti i vërtetë” 13).
Me një ndjeshmëri të theksuar ndaj fjalës poetike, Sulkuqi ka krijuar një fjalor të vetin plot fluiditet lirik, të cilit i paraprijnë leksemat-stilema shpirti, ëndrra, loti, dashuria, e ndonjë tjetër që, siç e vumë në dukje më lart, janë të pasura me kuptimësinë figurative, që nga domethënia e tyre semantike e deri tek vezullimet përsiatëse filozofike për dashurinë.
Fjalë të reja ka krijuar ajo nga brumi i gjuhës sonë simbas ligjësive të fjalëformimit të shqipes dhe, në ndonjë rast duke e thyer atë, por gjithnjë me vlera të qarta e të hijshme semantike e stilistike, që bartin ngarkesa emocionale shpesh të fuqishme. Pa ndonjë karakterizim dhe pa ndjekur ndonjë kriter, po përmend disa prej tyre: pranverë erëtërfil, shall kripëgrisur, ndjellafjalë, burim-burimburuar, rroba blerëfalur, botë bardhëngrirë, moj trupëz-zhveshura, po pi burim të kthjellëruar, grirojnë retë, bletëroj, bletërohem, i hirëm, liqeni klithmërohet, fli vogël-gjyshe, shoqe-madhe, ngjyrëshpirti, udhëshpirti, supe-dhimbjet, fjalë-rreze, mallzjarr, mall-pritjeje, bukuri-plage, vjeshtë-okrën, pragfjetje, largndarje, flori-nëne, nina-nana-djepërie, përzgjime, hapnajë, etj.
Këto formime i japin një shprehësi të veçantë të një bukurie të rrallë artistike poezisë së Sulkuqit. Ndonjëherë një fjalë e vetme i jep vlerë poezisë ose e dëmton atë. Fjalët bëjnë çudinë në artin letrar dhe çudia në lirikë, sidomos në lirikën erotike, është më e madhe se kudo tjetër. Sulkuqi e di mirë këtë. Dhe ja sesi me fjalë të sajat, ajo i thur himne dashurisë, sublimon lumturinë që fal ajo, jep dehjen e përhershme të pasionit:

Aty ku buzët vure ti,
Po pi burim-burim-buruar . . .
Dehu, o shpirt, me dashuri
Prej ëndrrës që më mbeti zgjuar.
Buronja borën po e pi,
Ku pijmë të dy të dashuruar . . .
Aty ku buzën vure ti
Po pi burim të kthjellëruar . . .

Një përkujdesje të veçantë kjo poeteshë i kushton organizimit fonetik tingullor të fjalës, vargut, strofës. Në këtë dukuri fonologjike-stilistike, një rol të rëndësishëm luajnë përsëritjet, të cilat përbëjnë një nga veçoritë kryesore stilistike të poezisë së saj. Nëpërmjet tyre, shpesh krijohen harmoni imitative tingujsh, fjalësh e shprehjesh, që jo vetëm i japin një hijeshi të brishtë, të veçantë e origjinale vargut, por edhe pasurojnë nëntekstin semantik dhe, sidomos, emocional të poezisë:

Nëpër zgjime – / zgjoj e zgjohem /
Bletëroj e s’bletërohem (Përzgjime).

Veçoria kryesore e figuracionit në poezinë e Sulkuqit është të qenët larg manisë për të absolutizuar abstraksionin poetik, dukuri që nxjerr kokën tek mjaft poetë të sotëm. Natyrshëm që poezisë së sotme nuk mund t’i mohohet abstragimi; asaj duhet t’i mohohet një absragim i pashpjegueshëm. Kritiku letrar Agim Vinça ka shkruar: “Arti i kohës sonë e ka intensifikuar abstraksionin poetik, si një primat të vetin. Kritika letrare, që është vetëdije e veprës, duhet ta zbresë atë në nivel racional-analitik” 14). Një gjë e tillë kërkon domosdoshmërisht që simboli ose figura të ketë një “nivel racional-analitik”, që duhet zbuluar, shpjeguar e komentuar. Duke iu shamngur simbolikës së errët dhe metaforave të dyshimta, që i lënë vend më së tepërmi hamendjes sesa argumentimit ndjenjësor dhe racional, Sulkuqi arrin të sendërtojë një poezi me një nëntekst të pasur figurativ dhe njëheri mjaft emocional. Një figuracion i tillë, i thjeshtë deri në kufi thjeshtësie, i pasur tejet me nëntekst poetik që bart mesazhe fisnike e të hijshme, të ndjell një dëshirë të pashuar për lexim e rilexim, dhe pas çdo leximi të pasuron nëntekstin poetik:

Mos ma fshij lotin,
Lëre të rrjedhë
Në lumin e rrudhur,
Ku lahet një hënë,
E joshur nga yjet.

Vargje të tjera, në të cilat shqiptohet keqardhja për dashuri të parealizuar, kullojnë bukuri përftesash metaforike dhe shprehësish stilistike:

U putha a s’u putha . . .
Dielli u dogj brenda vetes,
Hëna m’u ftoh nëpër duar.

***

Veçori tjetër e metodës krijuese të Sulkuqit është përdorimi i dendur i tri pikave të retiçencës, përdorimi i dendur i presjeve, pikëçuditëseve, etj. Dihet që një përdorim jashtë mase i një elementi poetik a stilistik, që vjen e shndërrohet në manierë a obsession, e dëmton veprën letrare. Kur pauza përdoret me vend krijon mundësinë e persiatjeve për një kuptim e zbërthim sa më të mirë të konotacionit të një fjale, vargu, strofe a poezie.
Nuk është pa vlerë edhe “arkitektura” e poezisë; përkundrazi, ajo ka rolin e saj, që nuk është thjesht viziv, nuk ka thjesht funksionin e bukurisë së pamjes a plotësimin e nevojës për shlodhje-kalim syri. Ajo ndikon në bartjen e mesazhit dhe ndihmon për një kuptim sa më të mirë të tekstit dhe, sidomos, të nëntekstit poetik nga ana e lexuesit, e aktivizon atë më shumë në përvetësimin e tyre. Po bie vetëm një shembull: poezia “Mështeknë”, për tekstin dhe nëntekstin që ka, natyrshëm njëmendësohet në dy strofë; ndërsa në vëllimin poetik “ . . . Më kërkon falje” është botuar në monokolonë; në antologjinë poetike “Poezi” është botuar në tre distikë dhe në një strofë treshe. (!)

Përfundimisht, Iliriana Sulkuqi ka një poetikë të veten, veçori të stilit artistik që e dallojnë atë, veçori që burojnë nga temperamenti tejet i hovshëm impulsiv, talenti i padiskutueshëm dhe pjekuria artistike. Ajo ka sjellë në sofrën kombëtare të poezisë erotike një poezi femërore me nota liriko-dramatike, me vlera të larta estetike, dhe, siç e kemi thënë më lart, ka zgjëruar dimensionet e poezisë së dashurisë në hapësira poetike pak ose aspak të njohura më parë; ka krijuar përftesa semantike dhe stilistike originale të hijshme e të pasura në kuptimësinë poetologjike, duke siguruar kështu një komunikim të përhershëm me lexuesin.

Referenca:

1). Th. S. Eliot, “Tradita dhe talenti individual”. Cituar sipas Anton Nikë Berishës “Çështje teorike të letërsisë”, shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2005.
2). Klara Kodra, “Poezi e qartësisë”, në vëllimin “Poezi” të Iliriana Sulkuqit, f. 251.
3). Ali Aliu, “Kërkime – Studime, kritika, ese”, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, f. 292.
4). Vehbi Bala, “Lasgush Poradeci dhe poetë të tjerë të viteve 20-30”, në “Historia e letërsisë shqiptare”, Tiranë 1983, f. 528.
5). Sabri Hamiti, “Lasgush Poradeci - Vdekja e Nositit”, shtëpia botuese “Rilindja”, Prishtinë, 1978, f. 30.
6). Lasgush Poradeci, “Poezi, et coetera . . .”, tek “Lufta e penave – Zgjedhje antologjike e polemikës shqipe”, nga Sevdai Kastrati, “Botimet Toena”, Tiranë, 2002, f.424
7). Alfred Çapaliku, “Gaspër Pali – Jeta dhe vepra”, shtëpia botuese “Camaj – Pipa”, Shkodër, 2002, f. 42.
8). Alfred Çapaliku, vepër e cituar, f. 46.
9). Franz Kafka, cituar sipas Anton Nikë Berishës “Njëmendësia e fjalëve – Mundësi interpretimesh letrare”, shtëpitë botuese “Shpresa & Faik Konica”, Prishtinë, 2006, f.226.
10). Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, Përgatitur për shtyp nga Brikena Çabej, shtëpia botuese MCM, Tiranë 1994, f.43.
11). Ali Aliu, vepër e cituar, f. 331.
12). Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 28.
13). Mitrush Kuteli, “Poetë dhe detraktorë”, tek “Lufta e penave”, f. 490.
14). Agim Vinca, “Aspekte të kritikës sonë”, “Rilindja”, Prishtinë, 1977, f. 125.
_____
Marrë nga fryma.blogspot.com