Donnerstag, 26. Juli 2018

Ali Podrimja: OKTAPODËT

Ali Podrimja

OKTAPODËT

Përballem përditë me pushtetin e liliputëve
Or e çast që vazhdojnë të përmuten

Përulem para fotografive të miqve të zhdukur
Të cilët zbehen çdo ditë nga turpi

U lë shëndenë dhe më dalin para ish-luftëtarët
Sytë ç’m’i shpojnë me gishtërinjë të ngritur kah i Madhi

Por unë i gjori ç’të bëj kur nuk kam forcë
T’i bie tavolinës së presidentit të humbur në luks

Në Kullë të Sylejman Vokshit kyçem dhe vështroj
Përmes frëngjive

Kah lëviz paria me syze të zeza e tek pështyjnë në fytyrat 
E vegjëlisë nga autot luksoze

Tek vërtiten oktapodët gëllabërues largohem i rebeluar

Qelben të pabesët dhe vërej se dita do zbardhë 
sa të kalojë dimri i luleborëve

Të zhdukurit e mi do zbresin nga fotografitë e zverdhura 
që trishtojnë atDheun tim

(Dardani, 10 Shkurt 2010)

Sonntag, 22. Juli 2018

Agim Gashi: MËRGIMTARËVE


Agim GASHI
MIRË SE ERDHËT...

Mirë se erdhët mergimtarë
Ju o njerëz zemërbardhë,
- qe në shpirt keni shumë mall
për një gur, për një lis n'mal.

Mirë se erdhët në votrën tuaj
mallkuar qoftë kush ju thotë t'huaj,
Ju që derdhët djersë e lotë
qe ne gjallë te jemi sot.

Mirë ardhshit për jetë e mot
- zemra e sofra i paqim plot!

Donnerstag, 19. Juli 2018

Gani Mehmetaj: Kalorësit e Dardanisë

Tregim nga Gani MEHMETAJ

(1)

        Pika e imët në horizont sa vinte e rritej. Kjo na gëzonte, po aq sa na mbante pezull. Një kalorës, lajmëtar, vinte drejt nesh, ndërsa kishte ditë që s'morëm as dërguam kumte. Kështjella ishte e rrethuar nga të gjitha anët. Shtrëngimi i hekurt i ushtrisë armike e lëshoi pak, mirëpo ushtria mrizonte më tutje, duke mbledhur forcat e veta të shpërndara dhe duke lëpirë plagët mu si bisha shumëgjymtyrëshe. Edhe ne mëkonim plagët, mblidhnim forcat e fundit, të rralluara nga luftimet, ndërsa gratë kishin nisur ta kontrollonin frikën, sulmonin e mbroheshin si luftëtarët me përvojë. Shumë prej tyre sa herë hidhnin shigjeta a zjarre rrëshire qanin e klithnin të traumatizuara. Pushimi na duhej të gjithëve. Sa do të zgjaste, askush nuk e dinte. I përhumbur në mendimet e mia, majë kullës së vrojtimit, nuk e kisha ndier as kur u afrua kalorësi, as kur u fut brenda dhe lëshoi kumtin, që na tronditi më keq se sulmet e armikut. 
          - Daorsi me treqind kalorës ra te Mrizi i Zanave, - fliste i mbushur frymë lajmëtari Kestrin. Ushtarët u grumbulluan rreth tij, e shikonin me ngulm në buzët që i dridheshin. Sytë e lajmësit shihnin djathtas e majtas pa gjetur prehje.
         - Ishin të shumtë mësymësit, vinin valë-valë pa e përfillur vdekjen. Lufta e egër, e gjatë, e pamëshirshme, rraskapitëse, të rrëqethte. Kur u futa në Grykë, kalorësit e Daorsit më panë si fantazmë, nuk prisnin njeri t'u vinte nga ajo anë. Fantazma më dukeshin edhe ata: të përgjakur, të zbehtë, të sfilitur e të etur. Ecnin e silleshin si somnambul, sytë e skuqur nga pagjumësia e pluhuri nuk i mbyllnin kurrë. Ndonjëherë e vidhnin një copë gjumë majë kalit me sy hapur.
        Derisa lajmësi Kestrin rrëfente, kështjellarët e shihnin si të qe kthyer nga ajo botë. Ai nga ajo botë po kthehej, të treqind kalorësit e falangës Dardania ranë, ai u nis një herë me ta në botën e përtejshme dhe sërish u kthye i vetëm. Nuk e mbante në mend si shpëtoi, kur u vranë dhe ku mbetën hordhitë armike që vinin pa u ndalur. Mbante në mend kur një goditje e trallisi, një herë iu soll bota rreth e përqark, pastaj e zuri gjumi.
          - Unë nuk isha në treqindëshen e kalorësve, erdha më vonë, prandaj zotat nuk më morën, më kthyen. Kohë të gjatë sa nuk e mbaj në mend, nuk u bëra i gjallë. Kur u kthjellova, pashë vetëm kufoma, kalorës të shtrirë sa gjerë gjatë, pashë më tutje kuaj të masakruar nga goditjet e shpatave të armikut. Disa luftëtarë qenë kruspullosur nga plagët, ashtu të kruspullosur i zuri çasti i fundit. Të tjerët flinin të qetë gjumin e përjetshëm. Nuk e besoni çfarëdo që t'ju them po nuk e patë vetë. Ishte diçka që asnjë përrallë a legjendë nuk e përshkruan: trupa të shpërndarë të kalorësve pak hapa larg kuajve, mizëri ushtarësh të huaj të vrarë e të shpërndarë në pozita të ndryshme. Atë mëngjes qetësia të tmerronte. Mrizi i Zanave tmerr e lavdi më të madhe nuk kishte parë. Më vinte të qaja, por lotët më kishin shteruar. Provova të lëshoja një zë të thërrisja dikë në ndihmë, por asnjë tel zëri nuk më punonte. Një herë nisa t'i mblidhja të vrarët tanë, i tërhoqa zvarrë disa, por ishte e pamundur, ishin të shpërndarë në tërë Grykën, disa nuk i kishin gjymtyrët, të tjerëve nuk më bënte zemra t'ua prishja gjumin, sa të qetë më dukeshin në gjumin e tyre të përjetshëm. Komandant Daorsin e pikasa, një shigjetë ia kishte përshkuar fytin, disa goditje sëpate ia kishin çarë parzmoren. 
        Jo shumë larg tij pushonte në paqe Doriani. I zbehtë në fytyrë, pa përkrenaren që i kishte rënë pak hapa më tutje se si më dukej sikur po pushonte, sepse ditë të tëra nuk pushoi. Glauku me sy të hapur, të shtangur, sikur më pyeste me habi: Po unë ç'kërkoj këtu? Monumi ishte në krye të Mrizit të Zanave, i madh dhe i bëshëm, plagët i pati të shumta. Përkrenarja nuk i kishte rënë, shpatën e mbante me duar të shtangura. Nuk eca më tutje, sepse në atë turbullirë që më mbërtheu pata përshtypjen se pak hapa më tutje do ta shihja kufomën time. Dikur më mbërtheu ngashërimi. Nuk e kapja nga duhej të ngjitesha që të kaptoja humnerën me kalin që shihte çdo cep me instinktin a kafshës së lemerisur. Dikur e kapa fillin e dhiares së fshehtë. 
        Kalorësi i tronditur pjesën tjetër të luftimeve na e dha në zyrën e komandant Konstandinit. Ai e përshkroi rrjedhën e betejës që nga dita kur u fut në Grykë. Luftimet ishin në vlug kur ia afrua prapavijës. Kalorësit mbroheshin, bënin vrapim qarkor, tërhiqeshin e sulmonin sërish. Hordhitë armike një herë futeshin me drojë në ngushticë, pastaj merrnin zemër e nisnin sulm të verbër me klithma që të ngjethnin shtatin. Kur mendonin se e morën fushën e betejës nën kontroll, dëgjoheshin britmat e kalorësve, ushtonte troku i kuajve e vringëllima e shpatave. Hi e pluhur ngrihej mbi Mrizin e Zanave. Dielli të përcëllonte nga vapa, pluhuri ta digjte fytin.
          - Nata ishte më e trishtë, - tha ai. -Shpendkeqi nuk pushonte. 
          - Kalorësit nuk e shihnin armikun, ndërsa e ngulnin shpatën në mish, u fërgëllonte shtati, sepse nuk e dinin nga t'i prisnin goditjet. Në pushimet e shkurtra në mes të dy betejave, qetësinë e natës e thyenin ofshamat e ushtarëve të plagosur. Kur mendonin se armiku u tërhoq, ndërsa prisnin prehje, atëherë dëgjoheshin britmat. Sulmi niste nga fillimi. Pak para se të agonte, pushonin sulmet, gryka qetësohej, qetësoheshin edhe kodrinat sipër. Koteshin kalorësit mbi kuaj, sepse asnjëri nuk mund të zbriste që të mos i zinte sulmi në befasi, flinin diku në errësirë edhe ushtarët armiq.
        Të nesërmen prapë nga lugina dëgjohej ushtima në formë britme të valëzuar të ushtarëve të armikut. Retë e pluhuri i mbulonin, numri i tyre nuk shihej, nuk shquheshin as formacionet. Sipas vijave të pluhurit që shprisheshin, pas një kohe, trupat që sulmonin nga lugina, ishin të çrregullta. Sekush mbante në dorë shpatën e shtizën. Harkëtarët tanë ishin prapa nesh në një kodrinë, vështronin armikun duke pritur me tension urdhrat e gjuajtjes. 
        Dikur turmat e shthurura të armikut afroheshin, më bëhej se ua dëgjoja frymëmarrjen. Britmat e tyre ishin shurdhuese, nuk dija nga vinin. Më habiste shpejtësia e lëvizjes së tyre, me hap të shpejt ushtarak, gati në vrap, sikur donin ta zvogëlonin hapësirën mes nesh e tyre. Nuk e di si i kishin bërë llogaritë, mizërinë e ushtarëve armiq mezi e zinte gryka e ngushtë. Në fund të grykës ishin kalorësit tanë që prisnin mësymjen dhe duhej ta ndillnin sulmin. Rreshtat e tyre duhej të shpërndaheshin që të lëviznin nëpër grykë, ndërsa pikërisht këtu ishte përparësia jonë, ata do të detyroheshin të pakësonin fuqinë goditëse, kur i bllokonim në vendin më të ngushtë,
        Heshtja jonë, në pritje të sulmit, e paqësoi grykën e kreshtat sipër kokave tona. Befas kur ia bëhen në krye të kodrinës shpërthyen zërat e ushtarëve armiq.
-Mos nxitoni, mos nxitoni! - na urdhëronte me zë të qetë komandant Daorsi.
Zëri i dridhej, por e ndieja se nuk kishte frikë, kishte emocione që na barteshin edhe neve. Ajri u elektrizua, po të shkrepte një xixë stralli do të shpërthente tërë gryka. Këmbët që pak më parë më dridheshin në leqe, m’u shtangën, m’u lëvarën si cungje në ijët e kalit.
        Prapë i ndiqnim me vëmendje lëvizjet e shpejtuara të armikut. Prisnim me shqisa të tendosura urdhrin kur do të godisnim. Para se të niseshim në sulm me kuaj që mezi i frenonim, harkëtarët ngrehën harqet, prisnim afrimin e armikut në rrezen e tyre të goditjes. Gati i humba shpresat se do të godisnim harkëtarët tanë, kur shiu i shigjetave e mbuloi qiellin. Kur pushuan shigjetat nisi mësymja jonë kundër tyre dhe e tyrja kundër nesh.
        Për një të dhjetën e sekondës e pashë kështjellën tonë në largësi, m’u duk se edhe Daorsi ktheu kokën nga kështjella. Furia e tij më zgjoi nga hutimi.
Mora në shënjestër formacionin e parë të sulmuesve. Kalorësit lëshonin klithmën luftarake. Harkëtarët gjysmë të strehuar prapa shkëmbit hidhnin shigjeta dhe ruheshin nga kundërgoditjet. 
        Dielli binte pingul mbi helmeta, truri na ziente nga vapa, kuajt kishin djersirë, mezi merrnin frymë, armiqtë vinin valë- valë, sulmonin e binin, ne ishim në një pozitë të mirë, por e kishim vështirë ta mbronim për një kohë të gjatë grykën, ndërsa prapa grykës strehohej pjesa më e madhe e të ikurve nga katundet e luginës. Dhe mizëria e ushtarëve armiq synonte majat e kreshtës që të depërtonte në prapavijë, atje ku ishin të strehuar gra e fëmijë. 
        Aty pashë Glaukun, me sy të shqyer, se si luftonte duke e vringëlluar shpatën majtas e djathtas. Nuk e di kur ra, por kurmin ia pashë me një plagë të madhe në kafkë. 
        Doriani, kalorësi zbulues, vraponte si era me kalin e tij të shpejtë, e pashë kur u fut në mesin e grupit të madh të ushtarëve armiq, godiste me sa i hante shpata, nuk isha shumë larg tij, por mbeta prapa, kur më dolën para një grumbull këmbësorësh, kurse atij një grup ushtarësh me heshta ia rrëzuan kalin. Doriani ishte i lehtë dhe i shpejtë, por ata ishin të shumtë, e rrethuan nga të gjitha anët. Fundin e pati të keq, ushtarët e rrethuan, secili e godiste me zemërimin e vet, nuk e di a mbeti pjesë e trupit pa ia shpuar me heshta.


(2)

        Kalorësi lajmëtar tregoi edhe për fundin e Monumit. Ai nuk e vrau veten që të mos binte në dorë të armikut. Ai ra në fushë të betejës.
          - Kur u vërsul, godiste si i ndërkryer, e merrte veten sa herë e godisnin. Mori disa plagë, ishte i kthjellët deri në çastin e fundit. 
Daorsin nuk e pashë kur ra, e di që deri në çastin kur mua m’u errësua mendja ai u printe kalorësve, - fliste lajmëtari Kestrin, ndërsa nisi ta ulte zërin si të pëshpëriste. 
          - Aty e pashë për herë të parë kalorësen e re Ledita, që luftonte përkrah të tjerëve, flokët i dilnin nga helmeta, i shtriheshin mbi supe, trupi i zgjatur drejt dorës me shpatë të zhveshur se si e bënte të pazakonshme e të frikshme si amazonat e legjendave. Pas betejës nuk ia kërkova kurmin, doja ta mbaja kujtimin e saj ashtu si më doli në betejë. Ende e dëgjoj britmën luftarake, - rrëfente kalorësi lajmëtar.

        Me një grup ushtarësh i varrosëm të treqind kalorësit e korpusit të dytë të Dardanisë, në vendin ku ranë me nga një shenjë sipër kokës dhe me një përmendore në krye të varreve. Ishte e rëndë pamja e Grykës, nuk u afruam as Konstandini as unë, nuk donim t'i shihnin ashtu si qenë katandisur. 
        Ushtarët varrmihës punuan tërë ditën, gurgdhendësit bënë punën e tyre. Ne rrinim të mpirë duke lëvizur nga një njësit te tjetri. 
          "Kam qenë çka je, do të jesh çka jam", e gdhendëm një fjali të ushtarëve antikë në gur, ndërsa përfundi urimin: "Hyu i kalorësve kjoftë me ju!" 
        Nuk ua bëmë gjëmën, nderimet ushtarake ua bëmë sipas traditës në Grykën e Mrizit të Zanave, në buzëmbrëmje. Boria i binte një muzike të përzishme, të gjithë rrinim të shtangur para varreve të sapohapura. Era e dheut të njomë t'i guduliste hundët, armatimi i rëndë na rëndonte edhe më shumë në këtë pamje të zymtë të vdekjes. Poshtë nesh në katund, nga kisha vinte muzika e një instrumenti "Te Deum laudamus" të Niketë Dardanit.
         E pashë me bisht të syrit komandant Konstandinin se si rrinte i mpirë para ushtarëve të armatosur që rrapëllonin armatimin sipas komandës së centurionit. 
Nga Korpusi i Dytë mbetëm vetëm unë e Konstandini. Athua e dinin këta ushtarë të rinj që rrinin të shtangur para varreve këtë gjë? Nuk ma merrte mendja.
        Majën e shigjetës që e kishte goditur në qafë Daorsin ma dorëzuan ushtarët. Shpatën e mburojën me përkrenaren e gjoksoren i futën në varrin e tij, ashtu sikurse ua lamë pranë të gjithë kalorësve armatimin aty ku i varrosën. E rrotullova disa herë këtë majë të mprehtë shigjete që ia mori jetën mikut tim. Gjaku i mpiksur ende i rrinte në cepin e majës. Kur u ktheva në kështjellë e futa në mesin e pergamenave që m’i dha t'i ruaja.
          - Nuk më duhen më, - më tha, një natë para nisjes, - ruaji, është e tërë jeta jonë.

        Më kujtohen kur dolën nga dyert e mëdha të kështjellës me zhurmë. Troku i kuajve u dëgjua edhe një kohë pasi u larguan. Ushtarët e rinj i shihnim me admirim nga muret e kështjellës, i ndoqëm me sy një kohë të gjatë, gjithnjë duke bërë me gisht kur dilnin në majë të ndonjë kreshte. Një pikëllim më mbërtheu si asnjëherë më parë. Kalorësit qenë nisur edhe herë të tjera në luftë a në ekspedita, përshëndeteshim gëzueshëm me shpresën se prapë do të shiheshim, por kësaj radhe se si ishte. E ndoqa gjatë kolonën e tyre kur kaptonte qafat e malit.
        Ndërkaq, në mbrëmje, kur u ulëm në pijetore të pinim nga një gotë verë për shpirtin e kalorësve, Konstandini më tregoi bisedën e fundit me Daorsin për betejën e Panonisë:
          - Të treqind kalorësve të Dardanisë u prija me ankth, druaja se nuk do ta shpëtoja asnjërin, ndërsa përpiqesha të shpëtoja secilin. Kur i ndieja britmat e ushtarëve të kohortës sime, ndërsa e dija që e goditi shpata e armikut, më therte në zemër, gjithnjë shpresoja se goditja ishte plagë e lehtë. 
Pastaj m’u drejtua me pikëllim:
          - Mendon se kam të drejtë t' i shpie në vdekje kalorësit?
          - Jam hyu që vendos për jetën e vdekjen e tyre?
          - Ata janë kalorës dhe atë detyrë kanë, -ia ktheva që t'ia hiqja ngarkesën e përgjegjësisë.

Gani Mehmetaj: Masakra e Tivarit

Tregim nga Gani MEHMETAJ

Masakra e Tivarit

        – I sheh këto kodra të zhveshura? Me pyeta papritmas fqinji im Tali derisa po ktheheshim nga Ulqini duke kaluar nëpër Tivar me makinën e tij të vogël. Ishim unë dhe ai. Shikova kodrat të cilat sigurisht i kisha pa edhe më herët por nuk me kishin bërë përshtypje. Kodra të zhveshura, të mërzitshme që nuk thoshin asgjë, prandaj nuk me kujtoheshin me asgjë të veçantë. Rrudha më krah, nuk dija ç’t’i thosha. Ai nuk priti gjatë përgjigjen, por vazhdoi: - Është e tmerrshme ajo që ka ndodhur para tridhjetë vjetësh nëpër këto shkrepa dhe nëpër këtë qytet që tash jeton qetas e më shkëlqim.
         E shikova i përqendruar dhe pak i habitur. Dielli ishte në të perënduar duke i dhënë një përflakje të fundit, të veçantë asaj kodre që të dukej se po digjej nga reflektimi i rrezeve të diellit të fortë të fillim gushtit. Me kapluan djersët kur e shihja një shpërthim të tillë të diellit që ngadalë zhdukej në horizont. Brenda në makinë po ashtu bënte vapë.
        Ndërkaq, qyteti shtrihej në të majtë, ngjitas me detin e bukurisë mahnitëse. E përkëdhela me shikim gjithë paanësinë e kaltërisë së mbyllët të detit në të perënduar të diellit, ndërsa topi i përskuqur ia jepte një rrëzëllim të përskuqur, të përflakur deri tej në horizont. 
        – Zot, sa shpejt i harrojmë gjërat dhe sa pak kohë duhet që të mos ketë as gjurmë as fjalë për një masakër që dikur na përvëloi, - me këndelli duke ofsha Tali, i cili gjithnjë kishte qenë misterioz në qytetin tonë. Fliteshin gjëra të pakëndshme për te. Babai im nuk kishte simpati për Talin, përkundrazi nuk e fshihte mosdurimin, por kurrë nuk e thoshte arsyen. Edhe të tjerët i druheshin. 
        E shikova edhe një herë gjithë peizazhin: detin, diellin, kodrinën e zhveshur e shkrepat. Ma cyti kërshërinë, prandaj e ktheva kokën kah ai me interesim. Sikur të me kishte përcjell më vëmendje, megjithëse e voziste me kujdes makinën nëpër rrugët gjarpërore bregdetare, të ngarkuara me një kolonë të pafund makinash e maunash që lëviznin me vështirësi, ai vazhdoi: - Do të ta tregojë një tragjedi, të cilën mund ta kesh dëgjuar si nëpër ëndërr, mund të mos e kesh dëgjuar kurrë, megjithëse do të duhej ta dije. Ajo që kam dëgjuar tridhjetë vjet më parë asnjë çast nuk mu hoq nga mendja. Sa herë kaloj nëpër këtë rrugë tash njëzetë vjet, e përjetoj në të njëjtën mënyrë: me dhimbje e dëshpërim. Sa herë e trupoj qytetin e Tivarit me makinën time apo me autobus, mëngjeseve të freskëta verore, kur gati të gjithë janë në gjumë, mendja me shkon të banorët e qytetit: Sa prej tyre morën pjesë në atë masakër dhe sa të tjerë dinë për te, -vazhdonte Tali mëdyshjet që e brenin.
         Ende nuk e kisha të qartë se ku do të dilte, por kohë kishim mjaftë, kështu që nuk ia prishja. Më bëri sy e vesh.
         Kur e kaluam kodrën e zhveshur, ai si i përhumbur, por me një kthjelltësi të habitshme me tregoi rrëfimin që kurrë nuk do ta harrojë dhe që me bëri të mbetëm pa gjumë net të tëra. 
        – Ishte fundi i Luftës së Dytë Botërore. Ushtritë serbe e malazeze na kishin pushtuar. Kohë rrfijesh. Ushtarët dhe milicët e tyre endeshin si qentë e çartur. Njerëzit me nam i hante nata, të tjerët ruheshin e frikësoheshin për fatin e tyre e të familjarëve.
         Një mëngjes vere si hyra në zyrë, roja e magazinës, i alarmuar me lajmëroi: - Zef Guri dhe Lush Berisha kishin mbërritur në katund fshehtazi gjatë natës. Ai me tha se kishte dëgjuar që ata dezertuan nga brigadat partizane, mobilizuar si për flakë të pushkës para disa kohësh. E dija se i nisen në bregdetin adriatik nëpër Shqipëri. U folën gjëra të frikshme për fatin e këtyre të rinjve e burrave, por askush asgjë konkretisht nuk dinte të thoshte. Disa ikën gjatë rrugës, nuk ranë në dorë të partizanëve. Vazhduan drejt kufirit grek, thuhej nëpër oda burrash kur besonin se nuk i dëgjonte askush. Të tjerët, thuhej bënë përpjekje të dezertonin me të mbërritur në Shqipëri, mirëpo partizanët shqiptar i dorëzuan në bazat malazeze afër Shkodrës. Ende pa mbërritur në kazermat e improvizuara, njësitet ndëshkuese i pushkatonin. Ajo që i rrëqethte të gjithë dhe i bënte të mos rehatoheshin natë as ditë, ishin fjalët që u përhapen për vrasjen e madhe në Tivar. Si nëpër tym kishim dëgjuar diçka, por se sa ishin vra askush nuk e dinte. U tha se asnjë nuk shpëtoi. Të gjithë u bënë dhe, por askush nuk guxoi të hapte të pame. Të tjerët thanë, jo po brigadat kanë vazhduar drejtë veriut dhe se janë pa në Shibenik të Kroacisë.
         Tmerri e përfshiu një herë Lugun e Drinit, pastaj krejt Rrafshin e Dukagjinin prej Istogu deri në Prizren. 
         Pastaj e gjithë kjo thashethemnajë u përgënjeshtrua. Erdhën komisarët e aktivistët nga qyteti, Lugut të Drinit, katund e në katund dhe folën e folën nëpër oda, magazina grumbullimi të prodhimeve bujqësore, fushave të çelura ku i mblidhnin me detyrim katundarët. U thoshin: “Armiku po shpif. Ai po do me na ba hasem me vëllezërit malazezë e serbe. Armiqtë po flasin poshtë e lartë kinse partizanët-bokelanët e Malit të Zi vranë shqiptarë të mobilizuar dhe i lanë shkrepave të Tivarit. Nuk është e vërtete!” Shkumëzonin aktivistët nga qyteti dhe shtrëngonin grushtin. Njerëzit hapnin sytë dhe dëgjonin në heshtje. Ndonjëri kur mërzitej nga fjalët e përsëritura që nuk e jepnin asnjë kumt, pyeste nga turma: “E ku janë pra, djemtë tanë?” Me të bërë këtë pyetje komisarët e aktivistët përnjëherësh e ndërronin lëkurën e qengjit dhe i drejtoheshin turmës me tërbim: “Kush foli? “. Ai që pyeste një herë, nuk dëgjohej më, të tjerët rrudheshin dhe nuk e bënin më asnjë pyetje. Aktivistët shkuan pa sqaruar asgjë, por duke lënë mëdyshje e frikë edhe më të madhe. Katundarët prisnin ndonjë kumt dhe lusnin Zotin t’ua sjell djemtë pa therë në këmbë. Pak kush besonte në këtë që e thoshin aktivistët nga qyteti që flisnin herë shqip e herë serbisht. Por, katundarëve që ua morën djemtë me mobilizim të dëtyrueshëm u kishte mbetur vetëm shpresa.
         Para mobilizimit të këtyre fatkeqëve ma besuan një zyre të vogël, ngjitur me magazinën për grumbullimin e prodhimeve bujqësore. Me thanë të merresha me katundarët, të bëja agjitacion për regjimin e ri dhe të raportoja për çdo lëvizje dhe për çdo fjalë që flitej. “Ka kush na i thotë edhe ato që të shpëtojnë ty”, ma tërhoqi vërejtjen me cinizëm Gexha, kështu e thërrisnin Milanin, babai i të cilit pati ardhur disa vjet para fillimit të luftës në një katund bri nesh dhe ia mori tokën afër Drinit, Balajve. Kur ikën gjermanët prapë u kthye Milani me një pushkë në krah dhe me yllin pesëcepësh në kapele. Ai u bë tmerri i Lugut të Drinit. Ashtu e pati edhe babanë para lufte: mizor dhe që vrau shqiptar.
         Këto po bluaja në kokë kur ma përsëdyti roja e magazinës kumtin që me drodhi. Shtrëngova rripin ushtarak, mora revolen nga tavolina dhe u nisa në Lugishtë. Nuk doja që këtë gjë ta merrnin vesh në Qark para se të dija si është puna. Rojës i thash të mos përjargej poshtë e lartë e ta bënte të madhe këtë punë pa lejen time. “Armiqtë nuk e mbajnë gojën, por përhapin dezinformata”, u përpoqa ta frikësoja. Ai me premtoi se nuk do ta çelte gojën derisa të kthehesha. Besën nuk ia kisha, por zgjidhje tjetër nuk gjeja. Bëra një copë rrugë si pa frymë dhe rashë në odën e Kurt Berishës, djali i të cilit me tha roja ishte kthyer. I tregova shkurt që e dija se Lushi e Zefi kishin ardhur mbrëmë vonë. Por i tregova se kjo punë këtu do të mbetej: me kusht që ata të mos tregonin me asnjë çmim bisedën me mua. Duhej të me tregonin si është puna. Kurti një herë u bë dhe në fytyrë, megjithëse fytyrëzbehtë e gjeta. Me përbeu në tokë e qiell të mos flisja kurrkund. Ai me ta do të me takonte, me tha, megjithëse tash ishin tepër të lodhur, të frikësuar për vdekje dhe flisnin si të kishin shkel në barin e keq të Shkallës së Sejnovës. Por me tregoi se kur flisnin mund t’i merrje vesh çka hoqën.
Me dolën para Zefi e Lushi si Uka i katundit tonë kur që kthyer nga Kampi i Përqendrimit, disa muaj më herët: asht e lëkurë dhe të gërvishtur gjithandej. Me shihnin me sy të zmadhuar, të futur në gropë. Dukeshin si t’ishin kthyer nga Ferri.
         Kurti e mbylli derën me ngujore. Para meje qëndronin dy fantazma të prishura në fytyrë, më buzët shkrumb. E zgjata dorën t’i përshëndesja, por ata vetëm lëvizën pak kokën dhe i larguan duart instiktivisht. Sytë me shkuan në duart e tyre të lidhura me beze të t’mjelave të djathit. U shiheshin duart e lënduara a të plagosura, nuk e dija nga se. Më vonë do ta merrja vesh. Një kohë, nuk e di sa ndenjëm të tretë duke e shikuar njëri-tjetrin më vëmendje. Pas një kohe Kurti na tha: “Uluni burra, mos rrini në kambë si nuset s’pari!”. 
        – Çka e mira u pruni në shtëpi, vetëm, pa Cufën e Bardhin dhe djemtë e Mahallës së Poshtme, - i cyta që të flisnin, sepse nga katundi ynë e katundet përreth mobilizuan shumë burra. Ata me panë me vëmendje: - Ne mezi shpëtuam, të tjerëve Zoti ua bëftë çarën se ditë e keqe kish qellu, -ma ktheu Zefi, ndërsa Lushi vetëm më shihte.
         Mbeta pa gojë, nuk doja ta besoja se gjithë të tjerët u vranë, sepse të gjithë i dija me emër e mbiemër, ua njihja prindërit. Nuk mora pjesë në mobilizimin e tyre, por as nuk ma preu mendja se për t’i masakruar i mobilizuan. 
         – Mos bre! Munda të thosha, sepse asgjë tjetër nuk me binte ndërmend. Gati me lëshuan këmbët nga tronditja. Dhe ata si për ta forcuar kumtin e kobshëm ia nisën herë njëri-herë tjetri: 
        – Të na vrasin filluan si kaluam në Shqipëri. Por kjo qe lule e dritë krahasuar me atë që na ndodhi në Tivar, - ia nisi Zefi.
        – Nuk e di si filloi, vetëm me kujtohet,- e vazhdoi Lushi, - që u dëgjua një breshëri automatiku. 
        Ne u mblodhëm nga frika. Nuk e dinim kush ishte fatkeqi, sepse që dikush mori plumba këtë e dinim fare mirë. Për dy ditë e dy net vranë shumë shqiptar rrugës nëpër Malësi e kur kapërcyem Shkodrën. Mbërritëm në Tivar, të lodhur e të uritur, pa bukë e pa ujë, në marshim të vazhdueshëm, në një vend të zhveshur me një diell që të përcëllonte qe në orët e mëngjesit. Na futën nëpër disa baraka të cilat më shumë dukeshin torishta dhish se sa vende për njerëz. Shumicën prej nesh na kishin lidhur me pranga dy nga dy, besa edhe tre nga tre.
         Pastaj krismën e parë e ndoqi krisma e dytë një herë e një automatiku, herën e dytë u shumuan automatikët dhe kur përnjëherë u dëgjua breshëria e pandërprerë e mitralozave të rëndë. Unë dhe Zefi siç qëlluam të lidhur me një zinxhir-pranga që na i shtrëngonte duart, morëm vrapin. Me ata zinxhirë bëmë shumë rrugë derisa erdhëm afër detit. Dolën si pa krye në fushën e zhveshur. Pamë: edhe të tjerët vraponin në panik dhe duke bërtitur si të çartur. Dhe aty filloi batërdia: partizanët malazezë dilnin nga të gjitha anët me armë të lehta e të rënda dhe gjuanin drejtë nesh pa dhimbje e pa pushuar. Fusha me bar të djegur nga dielli dhe kodrina krejtësisht e zhveshur tashmë ishte mbushur me të vrarë e të plagosur. Gjëmat e britmat, krahas krismave të mitralozit dëgjoheshin për tmerr. Të tjerët nga paniku i mitralozave që mbillnin vdekjen hidheshin në det, ku fundoseshin që në minutat e parë. Nuk dinin notë dhe detin e kishin frikë. Pastaj edhe ata që nisnin të notonin, e pengonin njëri-tjetrin, sepse ishin të lidhur me zinxhir. 
         Mbajë mend, -vazhdonte të rrëfente Lushi, me Zefin vraponin si pa kokë herë drejtë detit, ku na priste breshëria e plumbave që ngriheshin me cifla nga dheu i zhuritur, pastaj mësynim drejtë kodrinës si të tërbuar. Të mbushur frymë, djersët na kishin mbuluar nga tepja e kokës e deri të thembrat dhe nuk na linim të shihnim mirë. Çdo gjë me dukej turbullt. Djersët dhe pluhurin ia shihja Zefit, vetën nuk e shihja. Herë e tërhiqja unë me tërbim Zefin, herë Zefi me tërhiqte mua kur e shihte se andejpari nuk kishte rrugëdalje.
         Pas disa orësh ngarendje si pa krye mbajë në mend se të gjallët filluan të rralloheshin, ndërsa ata që nuk lëviznin ishin gjithnjë e më të shumtë.
         Dielli i nxehtë, të përvëlonte. Ata pak të mbijetuar nga të gjitha anët ishin rrethuar nga partizanët malazezë. Gjuetia ndaj shqiptarëve zgjati pastaj gjithë pasditën . Të mjerët silleshin në rreth, herë iknin në një anë, ndërsa binin në priten e çerdhes së mitralozit, pastaj ktheheshin prapë nga erdhën, ku i korrte mitralozi. Hidheshin me dëshpërim drejtë armëve, por nuk arrinin as në gjysmë të rrugës, sepse binin të shoshitur nga plumbat. Pastaj fatkeqit filluan të mbesin dy nga dy, ose ndonjë që e hiqte shokun e vdekur zvarrë. Ishin të lidhur edhe ata sikurse unë e Zefi.
         Filloi gjuetia nga afër. Na ndiqnin si lepujt. Bile disa ushtarë filluan të lëshojnë britma gjuetarësh. Shihej ndonjë fatkeq, a dy nga dy, se si iknin shkëmbinjve pa një fije bari, ndërsa pas tyre vraponin ushtarët e emocionuar me klithma lufte - në ndjekje. Pasi argëtoheshin me frikën dhe ikjen tonë, shkrepnin ndonjë breshëri automatiku apo karikator me revole dhe ktheheshin triumfues. Më e renda, kur të ikurve u ngushtohej rrethi, atëherë njëri prej ushtarëve nxirrte revolen, e qëllonte një herë në këmbë viktimën, pastaj në krah. Britmat e viktimës ishin të thekshme. Ata nuk e qëllonin që ta mbysnin, por që t’i dhembte shumë-ta torturonin. Përpiqej, fatkeqi të ikte këmbadoras, por kur fillonte të rrokullisej ashtu në panik, me shkumë në gojë nga etja, nga frika e vdekjes dhe nga tërbimi i pafuqisë, njëri prej ushtarëve e qëllonte një herë në shpinë dhe së fundi ia drejtoi revolen në kokë. Me një a dy krisma revoleje viktima shpëtonte, qetësohej dhe nuk lëvizte më. Gjahu ishte i mirë për ta
          – Buzë mbrëmjes, vazhdoi Zefi, që e plotësonte shokun e lodhur nga emocionet, - pushuan krismat. Tek-tuk dëgjohej revolja, me të cilën ia shkrepnin ndonjë fatkeqi, i cili ende përpëlitej në mes të jetës dhe vdekjes. U fshehëm pas një shkrepi dhe shpëtuam. Me Lushin e lidhur me pranga të ndryshkura, që na depërtuan në eshtra dhe na dhembnin kyçet e duarve- ecëm gjithë natën. Kur na dilnin pengesa, kërcenim pupthi të dytë njëherësh, sepse ndryshe nuk kalonim dot, meqë ende nuk i kishim hequr prangat. Nuk e dimë se si shpëtuam, nuk e shpjegonim dot asnjëherë. Patëm fat, qëlluam të shkathët, apo nuk na deshi vdekja. Lushi ishte i plagosur, nuk e dija saktësisht ku, por shkeponte dhe i rridhte gjak nga këmbëza e djathtë e pantallonave, rrëfente Zefi.
         Udhëtuam gjithë natën, gjithnjë duke u orientuar andej nga erdhëm, mirëpo e dinim se nëpër Shqipëri nuk duhej të kalonim. Partizanët shqiptar do të na dorëzonin të partizanët malazezë, apo do të na ekzekutonin sikurse bënë më shokët tonë gjatë marshimit. Bëmë kthesë kah Turjaka, iu shmangëm sa patëm mundësi fshatrave malazeze. Kur u thye nata, gjetëm një mundësi të pushojmë pak dhe të heqim prangat me gurë dhe zhvoshkje të lëkurës. Na vinte të ulërinim nga dhimbja, por e frenonim vetën.
         Me të lindur të diellit, nuk bëmë shumë rrugë kur takuam një fatkeq tjetër sikurse ne, buzë një shkëmbi. Një herë u fsheh, ashtu sikurse u fshehëm edhe ne, mirëpo se si e hetuam njëri-tjetrin se nuk ishim armiq, as vet nuk e morëm vesh. Ai ishte i lidhur me pranga me një shok, i cili tashmë kishte vdekur. Na tregoi se e tërhoqi zvarrë me orë të tëra. Fuqitë gati e braktisën. E ndihmuam ta hiqte prangon nga dora e shokut të vdekur në një mënyrë mizore: ia copëtuam dorën të vdekurit, - vazhdonte të tregoj Zefi golgotën e vet.
          – Ai nuk erdhi me neve, u ndal të Dacajt e Rozhajës, ku tha se kishte miqtë e familjes. Nuk besonte se ishte mirë të kthehej në vendlindje. Ne vazhduam edhe disa orë, pastaj u strehuam në një shpellë. Nuk e dimë as vet sa kohë pushuam aty, netët dhe ditët ndërroheshin, ndërsa ne flinim na dilte gjumi dhe sërish flinim. Tashmë ishim në bjeshkët tona... 
         Kur ata e përfunduan rrëfimin, ishte ngrysur.
         Iu afrova Kurtit dhe i thash: - Dërgoji dy burra në shtëpinë e Culit-rojës së magazinës t’i thonë: po i doli fjala për atë që dinte do t’i kërkonin borxh. Kurtit ia shpjegova se Lushi dhe Zefi duhej të iknin nga shtëpia dhe të ngjiteshin në bjeshkë e të fshiheshin sa më gjatë që të jetë e mundur. 
         Kur Zefi bëri të nisej një herë kah shtëpia e tij që t’i shihte të familjes, ia bëra me dije se nuk guxonte as ta shkonte nëpër mend një budallallëk të tillë. Me dëgjoi.
Të nesërmen, me të zbardhur dita u nisa në qytet dhe e lajmërova Qendrën se po flitet sikur Zefi e Lushi kishin dezertuar. Ka fjalë, u thash që mund të jenë kthyer në shtëpi. U tregova që isha në shtëpinë e Kurtit, por gjë nuk pash. Gexha që e quanin edhe Milan, thirri tre partizanë të armatosur dhe u nis para meje. Kishte kontrolluar edhe djepin në shtëpinë e Kurt Berishës, por mbeti duarthatë. Provoi nga kërcënimet e dajaku, nuk nxori gjë. U ngjitë në bjeshkë me një lukuni ushtarësh të tjerë shtesë, por nuk pa gjë, pos arinjve e dhelprave. Pastaj i dëshpëruar u kthye në qytet dhe e ndërseu lukuninë e spiujve civilë që i shpërndau nëpër të gjitha qendrat e grumbullimit të prodhimeve bujqësore, nëpër zyra vendi dhe rrëzë dushkajash. 
         Shtetrrethimi vetëm sa u forcua, -fliste bashkë udhëtari im, tashmë me emocione të forta dhe me tone të dëshpërimit.
         Por megjithëse isha si i përhumbur nuk me shpëtoi nga vëmendja shkathtësia me të cilën voziste dhe fliste Tali i pikëlluar. Asnjëherë nuk e ktheu kokën kah unë, asnjëherë nuk me preku me dorë që të ma tërhiqte vëmendjen. Gjatë gjithë kohës fliste dhe shihte para. Me dukej si mumje që flet e flet dhe nuk shikon efektin e fjalëve të veta. Por nuk pati nevojë të shikonte nga unë, as të me prekte në dorë a në supe për të ma tërhequr vëmendjen, gjatë gjithë kohës dëgjoja me veshët pipëz, ndërsa shihja rrugën e errët që ndriçohej nga dritat e automobilit dhe ndonjë kamionë që na anashkalonte. Bashkë udhëtari im më dërgoi në një botë të lëmëritshme, për të cilën nuk dija asgjë deri më atëherë. Një herë u rrëqetha si në ethe, pastaj me kaloi fresku nëpër shtatë dhe me kaploi zjarmia. Faqet me digjnin. Me vinte turp ta prekja ballin, sepse kisha përshtypjen se vlonte nga temperatura e lartë. Me dukej sikur e jetoja atë kohë dhe dramën e dy të ikurve, sepse të tjerët i shihja vetëm si kufoma, të shtrirë gjithandej, të përgjakur e me sy të tmerruar që ishin përpjekur t’i shmangeshin vdekjes, por kot, sepse atë ditë vdekja nuk e kurseu gati asnjërin nga ata të rinj që u morën me dhunë dhe nuk u kthyen kurrë të familjet e tyre. madje as kufomat nuk i panë dhe nuk i varrosën në varret e katundeve a të qyteteve prej nga ishin.

*

         Derisa Tali e mbaroi rrëfimin e trishtueshëm, e kaluam Titogradin e atëhershëm, Podgoricën e sotme. Kaluam edhe humnerat e Limit. Morëm përpjetëzen e pllajave të Beranës dhe i afroheshim territoreve të përziera boshnjako-shqiptare të Rozhajës, duke lënë në të majtë rrugën e Vuthajve, të Plavës e Gucisë. Tali pushoi një kohë dhe u përqendrua në vozitje, ndërsa një shi i imtë gushti e lagte asfaltin me gropa tek-tuk.
Një kohë heshtëm të dytë dhe bluanin në mendje. Ai nuk e di çka mendonte, ndërsa unë i tronditur nga ky rrëfim aq i trishtueshëm dhe aq i tmerrshëm në përmasat e tragjedisë, saqë isha krejtësisht i shushatur. Nuk dija as çka të thosha as çka të mendoja. Tek-tuk flitej për plojën në Mal të Zi. Babai im i shmangej kësaj historie. 
         Derisa unë bluaja Tali vazhdoi pas një heshtje gati torturuese: 
           Sa herë kalojë nga Titogradi nëpër Tivar për në Ulqin me kujtohet rrëfimi i Zefit dhe Lushit. Dhe tmerri me kap kur e vrojtoj atë hapësirë atëherë të zhveshur, me disa baraka të vjetra , ku ranë aq shumë shqiptarë, ndërsa tash është mbushur me shtëpi, objekte të ndryshme hoteliere, pushimore, ku shkojnë edhe shqiptarët gjatë muajve të vapës së padurueshme. Por për dallim nga ultësira, kodrina e zhveshur ende ka mbetur e zhveshur, e trishtë, vetëm se tash nuk ka asnjë shenj nga ploja e dikurshme, - e ndërpreu shushatjen time Tali.
           Me Lushin e Zefin ç’u bë, - e pyeta me interesim, sepse isha identifikuar aq shumë me fatkeqësinë e tyre sa më bëhej se i kisha të afërm të gjakut.
           Zefi e Lushi pasi u qetësua stuhia dhe pasi pushoi pak edhe rrëfija e përndjekjeve një ditë ikën përtej kufirit kah Sllovenia dhe dolën në Perëndim. Disa thonë se kaluan prapë të njëjtën rrugë, kah erdhën. Vazhduan nëpër Kroaci. Nuk patën vështirësi të kalojnë nëpër Alpet sllovene. Dolën në Austri. Shumë vjet më vonë dëgjova se jetonin në Gjermani, - me tregonte Tali derisa ktheheshim nga 
         Ulqini, ku pushuam që të dy dhjetë ditë.
         Pastaj u ndamë pa asnjë fjalë vetëm me një përshëndetje kah mëngjesi, kur mbërritëm në Pejë.
         Nuk e takova më. Unë vazhdova studimet, gjeta punë në Prishtinë, ika në 
Perëndim si shumë shqiptarë, kur filloi tërbimi serb. U ktheva prapë në vendlindje, pasi përfundoi lufta. 
         Mu kujtua sërish rrëfimi i tij. Në kohën kur njerëzit kërkonin kufomat e të vrarëve në luftën e fundit. Pyeta për Talin, sepse tash me duheshin detajet dhe informacionet e tjera për këtë tragjedi. 
         Me treguan se Tali vdiq sipëri Burimit të Drinit të Bardhë, në ikjen e madhe të vitit 1999. Me thanë se kur ushtarët e policët serb i dëbuan nga shtëpitë, ai nguli këmbë se në Mal të Zi nuk do të shkonte i gjallë. U përpoqën ta bindin se vetëm do të kalonte nëpër këtë vend, ndërkaq, donin të iknin në Shqipëri, në Shkodër a në Tiranë, por ishte krejtësisht e pamundur ta bindnin. Ai u thoshte se e dinte terrenin, se nuk do ta gjenin shkitë. Do të rrinte këndej bjeshkëve të Zhlebit.
         E lanë, sepse koha nuk priste. Derisa një i afërm i tij me tregonte për fatin e 
Talit përnjëherësh me shkrepi në kokë: Ai ishte nisur rrugës me shpresën se do të strehohej në shpellat ku u fshehur para tridhjetë vjetësh Lushi dhe Zefi. Por të ftohtit dhe pleqëria e kishin lodhur. Nuk e arriti jatakun e tyre. Vdiq nga të ftohtit dhe lodhja fare afër shpellës së Çikës. 
         E gjetën kufomën e tij tre muaj më vonë, të paprishur. 

         Në çantën e tij gjetën një notes të zverdhur me shënime të ruajtura me kujdes e pedanteri për Masakrën e Tivarit dhe helmimin e ushtarëve shqiptar në Shibenik...
______
*Në masakrën e Tivarit historianët shkruajnë se janë vrarë 5000 shqiptarë brenda një dite. Kryesisht ishin të rinj. Kufomat e tyre kurrë nuk u gjetën. Thonë se i hodhën në det. Helmimi në Shibenik kurrë nuk u ndriçua.

Çanakalaja varri më i madh i shqiptarëve

Gani Mehmetaj
Shkruan: Gani MEHMETAJ

Ushtarët shqiptarë Turqia i rekutoi më dhunë e mashtrime. Vala e dytë ishin nizamët shqiptarë që ktheheshin nga Arabia, ndërsa ende pa e kuptuar ku ishin as kundër kujt luftonin, turqit i futën në thertore. Vala e tretë ishin kryengritësit shqiptarë të zënë rob që ushtria mizore turke i zvarritën nga Shkupi, Selaniku deri në Dardanele, ku i futën në luftë. Morën pjesë dhe u vranë nga i pari të i fundit, por nuk ishin në anën e askujt, ishin mish për top.

Një gazetare shqiptare i paska thënë presidentit turk se gjyshi i saj u vra në Çanakale (Galipole). Në Kosovë këngëtarë analfabetë e këndonin në kohëh e Rankoviqit e të Titos një këngë të përkthyer nga turqishtja, duke i vajtuar, por edhe himnizuar viktimat shqiptare që ranë kot si capi të kasapi në Grykën e Dardanelëve për "turqni e islam". Një hoxhë nga Shkodra me pamje aziatiku, në një veb faqe islamike gënjen pa fije turpi kur shkruan se në betejën e Galipolit (Çanakalesë), Turqia e mbrojti islamin, ndërsa shqiptarët iu përgjigjen ftesës së xhihadit kundër të krishterëve. Harroi të thotë hoxha gënjeshtar se ata që e mbronin islamin në Çanakale, nuk i mbronin motrat e tyre në atdhe nga përdhunimi serb e malazez. Për të njëjtën arsye duhej të turpërohej a të mburrej gazetarja shqiptare për gjyshin e vrarë, që nuk vdiq për atdhe, po për tokë armiqësore?

Cila është e vërteta për masakrën e shqiptarëve në Betejen e Galipolit- Çanakalesë? Sepse në disa mjedise të islamizmit xhihadistë, nëpër xhamitë ku hoxhallarët shesin përralla për luftën e shenjtë kundër të krishterëve, përpiqen t’ua mbushin mendjen besimtarëve shqiptarë të paditur e analfabetë për kinse luftën e shenjtë të Galipolit-Çanakalesë. Është ky islami shkretinor që po ua shpërlanë trurin, duke i nxitur kundër kombit të vet. Sipas hoxhallarëve jeniçerë Turqia e mbrojti islamin, ndërsa shqiptarët iu përgjigjen ftesës së xhihadit kundër të krishterëve. E vërteta është krejtësisht ndryshe. Galipoli (Çanakale) ishte varri më i madh i ushtarëve shqiptar të rekrutuar më dhunë e mashtrime në Luftën e Parë Botërore. Morën pjesë dhe u vranë nga i pari të i fundit, por nuk ishin në anën e askujt, ishin mish për top.

Refugjatët shqiptar që i braktisën vatrat e tyre (1912-1913), pas masakrës së tmerrshme që bënë serbët e grekët kundër popullatës së pambrojtur, kalonin javët e muajt nën qiellin e hapur, në djerrinat e Edrenes. Autoritetet ushtarake turke nuk e patën vështirë t’i mobilizojnë. U thanë: serbët, grekët e rusët ia bëhen para Grykës së Dardanelëve, duke i frikësuar se do t’ua përdhunonin gratë, nënat e motrat para syve, po nuk e mbrojtën Çanakalen. Burrave të frikësuar u dhanë armë e municion, pak ushqime dhe i futën në llogore. Asnjëri nuk doli gjallë.

Vala tjetër e ushtarëve shqiptarë-nizamë, erdhën nga shkretëtirat arabe. Ata nuk e kishin idenë për ngjarjet në atdheun e tyre, as nuk e dinin se Turqia po shpartallohej, prandaj i futën në luftë pa u dhënë mundësi tjetër. Dhe u grinë nga plumbat e mortajat pa e marr vesh as kundër kujt luftuan as pse luftuan. Ranë pa dinë e pa iman, i therën si kafshët në thertore.

Vala e tretë e shqiptarëve të vrarë në Çanakale ishin kryengritësit shqiptarë që u zunë robër nga ushtria turke e shpartalluar që i zvarriti nëpër Shkup, Selanik deri në Çanakale, ku i mbylli dhe i bëri mish për top.

Turqia në aleancë me boshtin e krishterë, luftonte kundër anglo-francezëve, po ashtu të krishterë. Shqiptarët luftuan e vdiqën kot.

Pra, në Luftën e Parë Botërore, edhe në betejën e Galipolit luftuan në njërën anë Austro-Hungaria, Gjermani e Turqia (Boshti) kundër Britanisë së Madhe, Francës e Rusisë (Aleanca). Shtetet e krishtera kundër shteteve të krishtera. Turqia u gjend në njërin krah të krishterë. Ndërkaq, shqiptarët e shkretë s’kishin asnjë punë në këtë luftë që ua hëngri kokën. Megjithatë, Austro-Hungaria, Gjermani e Turqia nuk e mbrojtën Çanakalen, që ishte pika e cila do ta mbronte Konstantinopojen (Stambollin). Turqia s'kishet asnjë gjas të qëndronte, sepse e mori djalli ushtrinë e saj.

Trupat angleze e ruse u futën në Stamboll. Humbjet e tmerrshme në Çanakale s’patën asnjë kuptim, sepse synimi i Turqisë nuk u arrit, nuk e mbrojti territorin e vet. Turqinë e pushtuan trupat aleate (Anglia, Franca e Rusia). Kjo është historia që mund ta lexoni në të gjitha librat e qytetërimit Perëndimor, këtë nuk e mohojnë as historianët turq, por ca budallenj islamik gënjejnë, sepse e dinë se besimtarët e tyre nuk lexojnë as nuk dinë të lexojnë. Kështu, hoxhallarët pro serb e pro turq e sajojnë historinë kombëtare sipas porosisë së armikut tonë.

Qe nga ajo kohë Rusia e mori me dhunë të drejtën për të kaluar nëpër Ngushticën e Dardaneleve. Të drejtën e më të fortit e gëzojnë edhe sot e kësaj dite. Kështu, anija ruse në territorin detar turk para disa kohësh ua drejtoi tytat e mitralozave anijeve turke. Erdogani, idhulli i një grushti shqiptarësh islamikë e budallenj, nuk bëri as gek as mek. E mbërtheu frika në shtetin e vet. Rusët janë të rrezikshëm e të fortë për shtetin turk, prandaj provokojnë me arrogancë e primitivizëm.

Ndërkaq, kënga në gjuhën shqipe, e përkthyer nga turqishtja për heroizmat e betejës së humbur të Canakalesë, është kënga më idiotike në gjuhën tonë. Është këngë turpi. Si ta kish porositur Serbia që të thonë: ja budallenjtë shqiptarë për ke luftojnë, ndërsa nuk i dolën zot atdheut të tyre.

Gani Mehmetaj: Kujtime lufte


Tregim nga Gani Mehmetaj

Shkodrani Kapiten Kola

         Nga maja e Bjeshkëve të Thata vështroja i përhumbur bardhësinë verbuese të borës dhe qiellin e plumbtë që të ngufaste me peshën e vet acaruese. Gjithë rrafshi para meje në largësi dukej i shushatur, gati i dyzuar me kulmet e shtëpive të mbuluara nga bora. Vetëm ndonjë sy i mprehtë që e njihte terrenin, do të hetonte ku ishin shtëpitë, kazerma a magazinat, që mezi veçoheshin nga tymi i oxhaqeve dhe nga njollat e murrme në vendet ku bora ishte pastruar gjatë natës.
          Kund frymë njeriu nuk shihej, as bishat e malit nuk lëviznin. Ishte ferku i mëngjesit, atij mëngjesit ters e të zymtë. Me ngufaste një parandjenjë ogurzezë.
         Bishat po aq të heshtura e të shushatura sikurse dhe njerëzit, duhej të ishin në fund të guvave a të shpellave të errëta. Mbroheshin nga të ftohtit, duke e ruajtur atë ngrohtësi të pakët nën trupin e tyre. Po njerëzit ku fshiheshin?
         Maje malit vazhdimisht frynte erë e ftohtë edhe në pikë të verës, kurse tash vinte acarë që të mpinte fytyrën. Shihja në këtë shurdhëri sikur të mos të bënte fare me mua gjithë kjo pamje dhe kjo situatë absurdi. Ç’kërkoja maj mali në fund të dimrit të sertë? Ç’më kishte gjetur që rrija i vetëm? Me dukej vetja i zbrazët e i shurdhër, bosh, i jashtëkohëshem, që s’përkonte me rrethinën e borëtuar e të ftohtë, me këtë humbëtirë.
         Pak më parë dola nga shpella si shqarthi kur del nga vrima e vet nën tokë dhe shikon me hutim e mpirje njëkohësisht, duke hetuar me frikë mos ka ndonjë armik afër. Fshiheshim ditën dhe natën. Rrinin në pritje të tensionuar.
         Unë e dija se armiku diku afër është, por në çfarë largësie, nuk e përcaktoja dot, megjithëse nuk dëgjova as mbrëmë dhe as dje ndonjë shkrepje pushke a lëvizje të zhurmshme të ushtarëve të mobilizuar. Bora e zbuste çdo zhurmë, mundet edhe ecjen e tyre drejtë nesh. Lajmet që vinin, bënin me dije për një lëvizje të madhe, në shkallë të gjerë të armiqve tanë. Ata e kishin pushtuar gjithë rrafshin dhe tash shihnin bjeshkët, të cilave do t’u qepeshin me siguri së shpejti vetëm sa të merrnin informacion për gjendjen e atyre që fshiheshin nëpër shpella e gërxhe. Ne ishim ata që na kërkonin. Dhe ne rrallë dilnim në ajër të pastër. Vetëm ata që bënin roje rrinin të strukur prapa ndonjë shtrojere duke vigjiluar.
         Jehu i largët i thashethemeve na vinte qe nga rrafshi. Flitej për mobilizim me dhunë të katundarëve, duke i vënë përpara për t’ua treguar rrugën, por edhe për t’i pasur nën thumb: ata që i kishin vënë përpara dhe ne që u rrinim përballë me shënjestër pushke në shteg të ballit të tyre. Të mobilizuarit ishin mish pa dhimbje, ushtarë të pa numëruar e, në të cilët nuk ishte bërë asnjë shpenzim, lëndë e parë e papërpunuar, e gjetur në rrugë, në rrugë do të lihej shakull sa ta përplaste ndonjë breshërimë mitralozi a shpërthim mortaje.
         Duke shikuar këtë natyrë të trishtë e ktheva kujtesën prapa si për t’u përmendur pse isha këtu, maje malit dhe fqinji i parë me arinj e ujqër, apo për ta bindur vetën se isha në ëndërr dhe duhej të zgjohesha, të bija në tokë dhe të hiqja iluzionin që jam maje malit, por shpirti im a fryma ime kishte fluturuar kaq lartë, ndërsa unë duhej të isha diku tjetër...
         “Ushtarë, fati i luftës po ndryshon. Të kuqët e gjithë botës janë forcuar. Aleatët janë bërë të luhatshëm, po bëjnë sehir dhe më shumë po i armatosin kundërshtarët tanë”, fliste oficeri me kapele ushtarake me strehë dhe shqiponjën në ballë të kapelës. Kishte trup të drejtë, të gjatë e lëvizje të prera ushtaraku. “ Nuk patëm fat dhe aleatë. Fati dhe aleatët na munguan gjatë gjithë historisë, na mungojnë aq shumë edhe tash. Ishim jetimë, fatkeqësisht mbetëm jetimë. Ata që duhej të ishin me ne, na ndërruan me të tjerë, bënë këmbime...‘ fliste Kapiten Kola, shkodran, prijësi ynë, ndërsa ushtarët rrinin të mpirë në këmbë “Gatitu”, si të ishin në ceremoni a ndonjë parakalim.
         Kapiteni dhe oficerët e batalionit tashmë na kishin dhënë urdhër të rrinin lirshëm, si të donin, nëse ishin të lodhur mund të uleshim në barin e posa mugulluar. Por ndjeheshim më mirë kur e dëgjonin kapitenin në këmbë, të shtangur, në pozitën gatitu. Ashtu ishim mësuar.
         Dëgjonin të shushatur, nuk lëviznin majtas as djathtas, nuk kolliteshin fare.
         Përqendroheshim në fjalët e eprorit, me gojë hapur si fëmija kur e dëgjon nënën a babanë i tronditur nga ajo që i thuhet dhe nuk e ka pritur. Nga dëshira për të përpirë çdo fjalë të kapitenit tonë, kishim harruar të ndërronin peshën e trupit nga njëra këmbë në tjetrën.
         Kapiten Kola, shtatë lartë me uniformë të mbajtur pastër dhe të hekurosur si për paradë, i zbehtë në fytyrë, me sy që shkëndijonin ende, por që ishin në të shuar nga një pikëllim i cili e mbulonte edhe turmën e ushtarëve para, fliste i emocionuar dhe i tronditur. Derisa u drejtohej ushtarëve një pikë loti i rrëshqiti në mollëzën e faqes së tharë e të shterur, që i vihej në pah më shumë nga mungesa e mishit që do t’ plotësonte faqet dikur të mbushura. Ndërkaq, mollëza e Adamit i dridhej më shumë se zakonisht. Lëkura e rrezitur nga dielli dhe nga era e terrenit, ia bënte fytyrën edhe më të mprehtë e më të rreptë. Loti i tij na tronditi. Ai zakonisht ishte i ftohtë akull dhe tepër i rreptë. Prisnim diçka të kobshme pas kësaj. Ai kurrë nuk ishte ligështuar! 
         Megjithëse zëri i dridhej pahetueshëm, ai përpiqej më të gjitha forcat të mbahej, të qëndronte me dinjitet para ushtarëve, të cilët i kishte udhëhequr në sa beteja, duke i nxjerrë gjallë dhe me dëmtime të vogla. Ai vuante kur vritej ndonjë ushtarë, por po ashtu e dinte se lufta i kishte këto gjëra dhe ushtarët e dinin që vdekjen e kishin aq afër. Gjithnjë na këshillonte t’i shmangeshin vdekjes, i duheshim të gjallë e jo të vdekur, na e përsëriste shpesh këtë refren, Kapiteni ynë. 
         Në fjalimin e parë të gjatë të cilin e ngatërronte, ai përpiqej të na thoshte troç atë që na priste, por e kapte sikleti kur shihte qindra sy që iu kishin qepur dhe nuk i shqiteshin me një besim të madh në te dhe me një shpresë se ai do t’i shpëtonte edhe tash e tutje. Dhe ai pikërisht këtë donte t’ua thoshte: tash e tutje ishte i pafuqi, prandaj e zgjaste bisedën, duke mos dal të thelbi i problemit. Ndërkaq, ushtarët e tij e njihnin pikërisht nga gjuha e drejtpërdrejtë dhe nga të folurit e qartë e në mënyrë të prerë. Herë-herë u dukej nuk qe kapiteni i tyre, por ndonjë ushtarak tjetër. 
         Ata, ushtarët e mpirë e të përhumbur e besonin në mënyrë të verbër. I kishin besuar gjatë gjithë kësaj kohe, nëpër zgripin e zhdukjes, nëpër drama që zhvilloheshin para tyre. Ndërkaq, të gjithë këta ushtarë, idealistë e të rinj dolën në mal për të mbrojtur kombin, shtetin, për të mbrojtur familjet e tyre, ia përsërisnin shpesh vetës, sikur donin t’ia mbushin mendjen vetës së nuk dolën për aventurë as për mendje të madhe. Shumë rrugë e shtigje kishin rrahur, i ranë trup e tërthor tokave të tyre, nga veriu në jug, në ndjekje të ushtarëve të huaj që shkelnin territore, digjnin shtëpi dhe vrisnin bashkëkombësit e tyre. Sidomos ushtarët e fqinjëve ishin mizorë të cilësdo ngjyre qofshin. 
         Dhe në këtë vrap theqafje, krejtësisht pahetueshëm zbritën në rrafshin e Dukagjinit, u ngulitën në periferi të qytetit të Pejës, buzë Grykës së Rugovës. Pritën një ditë, pritën edhe ditën e dytë pa bërë asgjë. Eprorët me Kapiten Kolën në krye, kur panë se urdhra të tjerë nuk kishte, se komanda qendrore i kishte harruar, atëherë ai na tha të mblidheshim. Doli para nesh dhe ja tash fliste e fliste. Përpiqej të na e sqaronte gjendjen. Ne shihnim të hutuar dhe ngatërroheshim edhe më tepër.
         Kapiteni vazhdonte të qëndronte përballë nesh më i shqetësuar se asnjëherë më parë. Ndërsa ne me të qartësuar pak më shumë gjendjen në të cilën ishim, një herë filluam të mendojmë për kobin që na kishte gjetur apo që do të na gjente së shpejti me kuc e me mace. U druanim masakrave hakmarrëse, ia kishim frikën edhe vëllavrasjeve. Gjatë luftës iu shmangëm shumë vrasjeve me njëri-tjetrin, por tash ishte ndryshe. Ishim të gatshëm të luftonim deri në fund, por Kapiteni ynë përpiqej të na e sqaronte kotësinë e rezistencës së mëtutjeshme. Mendja na shkonte gjithkah, ndërsa e dëgjonim kapitenin tonë me habit e të frikësuar, sepse na qartësohej gjithnjë e më shumë se këtu kishte ardhur fundi.
         Për fatin nopran të luftës na erdhën lajme edhe më parë, por disi nuk donim ta besonim dhe mbështeteshim vetëm në atë që na thoshte komanda jonë.
         Dikur mendja na bridhte gjithandej. Filluam të druajmë për familjet tona. Nuk i pamë më shumë se një vjet. Dëgjuam aq pak për ta. Vetëm nëpër tym na vinin lajmet e përgjysmuara a të shformësuara. “Janë mirë”, vinte ndonjë fjalë gojë pas goje e lajmëtar pas lajmëtari. “Filan plaku vdiq, në fillim të verës, i biri i filanit u martua me të filluar të ftohtit e parë të vjeshtës”, qarkullonte lajmi tjetër më i plotësuar. Dikur filluam të shqetësoheshim për fatin tonë.
         Pak a shumë e dinim që kthim prapa nuk kishte, s’na pranonte askush dhe s’kishte si të mos na ndëshkonin. Sepse ishim në anët e kundërta dhe tash pas disfatës së pritshme ishim në anën e humbësit. Do të hiqnim shumë vuajtje. Ndërkaq, partizanët serbë po edhe ata shqiptarë nuk të falnin po qëllove në anë të kundërta. Për ta thuhej që nuk të falnin edhe po qëllove në anën e tyre, kur rrëshqisje në rregullat e rrepta, atëherë të ndëshkonin me mizori sikur armikun më të egër. 
         Ndërsa mendoja këto gjëra, rrija i shtangur në këmbë, i mpirë nga qëndrimi i gjatë dhe mendimet ogurzeza. Befasia e disfatës më mpinte edhe më shumë gjymtyrët e trurin, me depërtonte vazhdimisht në vesh përsëritja e fjalëve të kapitenit: ”Duhet të shpërndaheni! Armët hidhini! S’ka fije kuptimi rezistenca e mëtutjeshme, ne jemi të humbur. Na tradhtoi koha!”. Gjithë kjo filloi të më ushtojë kumbueshëm në vesh, më bëhej se me depërtonte edhe nëpër damarët e trupit, nëpër gjakun që filloi të qarkulloj vrullshëm në shtatin e mpirë.
         Pastaj u nisëm secili kah sytë këmbët, një herë në grupe e pastaj ashtu si përrenjtë që ndahen nëpër degë e meandra, grupi bëhej gjithnjë më i vogël, për të mbetur nga dy apo nga tre veta. 
         Duke ecur kokulur i kujtoja fjalët e tij. Ecnim e ecnim pa u ndalur kund. Dikur filluam të bëheshim më të kujdesshëm, ndaleshim e përgjonim. Me kujtohet kur u nisëm jo fortë larg logut ku Kapiten Kola na foli për herë të fundit në jetën e tij dhe për herë të fundit në jetën tonë, ne i hodhëm pushkët dhe rrethatorët nëpër gëmusha, dikush madje i hodhi në baltë. Një herë na u duk lehtësim i madh, mu bë që hoqa një barrë të rëndë. Ndërkaq, automatikun e shkurtër më bëhej se e mbaja një shekull. Por pas një kohe mua dhe të tjerëve na u bë sikur jemi lakuriq pa pushkë dhe pa rrethatore, pa bomba që na vareshin skajeve të rripit. Nuk ecëm gjatë kohë kur u kthyem, të bërë pishman për atë që bëmë: i morëm pushkët, ata që i kishin hedhur në baltë i pastruan dhe i thanë derisa u bënë vizllimë, shkëlqenin. I ngjeshëm sërish nëpër trupë apo i varëm në supe duke i shtrënguar edhe më shumë, thua se donim t’i merrnim më të mirë të mos hidhëroheshin pse i hodhëm dhe i braktisëm një herë me aq përbuzje, madje disa edhe me pështirosje. Sepse, pati në mesin e atyre që deshën të nxirrnin kalemin dhe t’i lagnin me ujët e hollë armët e hedhura, por të tjerët i kapën për mangash dhe i hoqën zvarrë të ecnin më tutje. 
         “Është mirë të fshiheni për një kohë. Disa është mirë t’u bashkoheni partizanëve”, na tingëllonin në vesh fjalët e tij, ndërsa vazhdonim tutje. Ne nuk donim t’u besonim veshëve. Dikush me kujtohet që i mbylli veshët më të dyja duart. Madje i shtrëngoi fortë-fortë të mos e dëgjonte atë që fliste.
         “U duket habi kjo që ua them? Para pak kohësh do të tingëllonte tradhti ndaj atdheut, dezertim kjo fjalë imja. Deri dje i patëm armiqtë më të tërbuar. Ata kanë mbetur të pabesë e tinzarë edhe tash, na vrisnin dhe na zinin pusi aty ku nuk e prisnim, ndërsa ne sa mundim u tregonim se duam të luftojmë kundër shkakut e për vendin tonë, pa u përzierë në politikë. Mirëpo, tash ai armik është fitimtarë dhe ai do të caktojë rregullat e luftës e të paqes së cilës nuk i shihet filli as fundi. Është mirë që ju të shpëtoni, është mirë që edhe popullin ta kurseni, duke mos e provokuar fitimtarin, sepse ai pastaj do të hakmerret me egërsi ndaj të afërmve tuaj, nëse tashmë nuk ka filluar represaljet dhe vrasjet. Duhet të ruajmë njerëzit për një kohë tjetër. Pushtuesi do të bëhet arrogantë nëpër qytete e katunde, u bëmë ne ujqër apo qengja. Do të sjellin popull tjetër për ta kolonizuar këtë vend. Por, mos harroni, vendi do të jetë i atyre që e kanë tokën e bjeshkët. Pra, ata do të jeni ju dhe fëmijët tuaj. Qeverisja e atyre që po vijnë nuk do të jetë e gjatë, na thoshin kohëve të fundit eprorët tonë. Unë druaj për të kundërtën, ata nuk do të shqitën nga ky vend edhe një kohë të gjatë. Dhëntë Zoti fëmijët tuaj të mos i kenë mbi krye. Kurrë nuk duhet ta humbisni kurajën. Një ditë edhe ata- fitimtarët do të ikin, sikurse që ikën turqit para tyre. Deri atëherë ju do të duhet të mbijetoni, toka do njerëz të gjallë e jo kufoma”, me ndiqnin prapa fjalët e eprorit tim derisa mora ikën kah sytë këmbët, vet i dhjeti në kolonë njëshe. Pa me caktuar askush, u prija. Ata me vinin prapa pa bëzajtur. Gati të gjithë qenë të moshës sime: njëzetë e tre deri në njëzetë e shtatë vjeç.
         Tashmë e kishim shpejtuar hapin dhe shihnim më vëmendje të shtuar majtas e djathtas. Pak më vonë dërguam dy veta pararojë, në mënyrë që të mos na vrisnin të gjithëve si berrat në pritë dhe pa shkrepur asnjë plumb. Filluam të organizoheshim sërish, megjithëse kapiteni ynë na tha të kundërtën. 
         “Amerika dhe Anglia nuk do të na braktisin përgjithmonë. Do ta shohin gabimin dhe do të ndërrojnë kahet. Kësaj radhe u gabuan, apo bënë këmbime të gabuara shtetesh e territoresh. Por një ditë - sërish do të kthehen”, e kurajonim vetën duke kujtuar fjalët e fundit të Kapiten Kolës. 
         Dikur ai e mbaroi fjalimin. Na përshëndeti ushtarakisht dhe na dëshiroi fat e mbarësi, gjë që na duhej aq shumë.
         U shpërndamë si zogjtë e qyqes. Secili më i vetmuar dhe më i pambrojtur se tjetri. Secili më i dëshpëruar dhe më i braktisur. Gjithsecili synonte drejtimit e shtëpisë së vet, dy nga dy apo në treshe, apo krejtësisht të vetmuar.
         Nuk bëmë shumë rrugë, kur u dëgjua një shkrepje e thatë revoleje. Vetëm një here. Nuk vonoi shumë e lajmi u shpërnda nga grupi në grup. Ndërkaq, secili nesh kishte edhe hallin e vet. Hallit tonë i dha kapak lajmi i hidhur. Kapiten Kola vrau vetën, me një plumb në kokë. Nuk la asnjë porosi.
         Por, thanë, më parë ishte betuar që nuk do t’u ofronte mundësinë as kënaqësinë oficerëve shki a shqiptarëve partizanë të luanin me te. Ky lajm një herë na i preu të dyja këmbët, u ndalëm në vend, mua mu duk se zemra mu ndal. Këtë ndjenjë mu bë se e patën edhe shumë të tjerë. Ata u ndalën sikur unë, prekën gjoksin dhe vazhduan të turpëruar. A mos e tradhtuam kapitenin tonë? A duhej të rrinim me te? A do ta pengonim në aktin e vetëvrasjes? Na u renditën pyetjet dyshuese, njëra pas tjetrës dhe na e hanin shpirtin. Por ai na tha të shpërndaheshim, madje na urdhëroi në mënyrë të prerë. “Ky është urdhri im i fundit, ushtarë. Respektojeni fjalën e eprorit!”. Dhe ne u shpërndamë me zemër të thyer.
         Me të përsëritur për së dyti lajmin e kobshëm për vetëvrasjen e kapitenit të gjithë u ligështuan, nuk na bëhej të ecnim më tutje, megjithëse gati-gati e dinim që Kapiten Kola nuk do t’u binte në duar gjallë armiqve të vet, e njihnim natyrën e tij dhe s’di pse na vinte i befasishëm lajmi për vetëvrasjen e tij.
         Në anën tjetër donim ta zgjasnim edhe ndonjë qastë iluzionin, vetëmashtrimin se ai do të na e lëshonte sërish kushtrimin dhe do të na thoshte: “Kthehuni, ushtarë, e gjithë ajo që e thash pak më parë qe mashtrim, fati i luftës sërish u kthye në të mirën tonë. Lajmet nga komanda erdhën të gabuara! “. Pastaj kur u këndellem nga mashtrimi i budallellëpsur, Kapiten Kola na u dhimbs për tmerr, na i shtoi brengat sa s’ka ku shkonte më shumë. Na bëri edhe më shpresëhumbur. Një herë na u duk fundi i botës: e çmonim dhe e donim aq shumë, e besonim në mënyrë të verbër.
          Sa herë hymë në flakë të luftës nën urdhrat e tij, të sigurt që ai kot nuk na fuste nën breshërimat e mitralozave, pëlcitjen e mortajave dhe gjëmimet e artilerisë së rëndë. Ishim të sigurt që e kishte edhe planin se si të dilnim nga ky ferr. Dhe vetëm kur mbinte para nesh me nagantin në dorë, kalonte para, duke humbur nën tymin e luftës. Atëherë se si na e përshkonte trupin një rrymim i ngrohtë, faqet na digjnin.
         Derisa shumica u nisën kokulur drejtë shtëpive të tyre apo jataqeve ku do ta bënin natën apo javën, për t’u çmallur më të afërmit, me gratë, unë me një grup shokësh dredhuam rrugën dhe iu koptisëm bjeshkëve të rrëpinjta e të larta që na prisnin kërcënueshëm. Asnjëri prej nesh nuk e bisedoi ku do të shkonim- por të gjithë sikur e dinim që më parë se Bjeshkët e Thata, do të ishin shtëpitë tona për një kohë të gjatë. Nuk na e merrte mendja të ktheheshim nëpër shtëpi. Na vinte turp, por edhe druanim.
         Në fund të këtyre bjeshkëve të zhveshura ishte Shpella e Qyqës. Kishim qenë edhe më herët nëpër këto bjeshkë, ndonjëherë nga zori a nga rrebeshet e shiut e patëm bërë natën në te, e njihnim çdo skutë të errët të kësaj ngrehine të nëndheshme që na ofronte nikoqirllëk e siguri në brendësinë e vet të lagësht e të errët, si të përbrendshmet e një kafshe të madhe prehistorike.
         Nuk lëngonim nga iluzionet, as në mendje nuk ia bënim vetës qefin se mund të bënim namin, edhe po të qemë më shumë. Mirëpo, u grumbulluam në këtë shpellë, ku e ndjenim sigurinë për njëfarë kohe, ndërsa qëndruam gati dhjetë muaj, nga fundi i prillit. Se si na vinte kur ndërdyheshim a të dorëzoheshim apo jo. Na dukej poshtërim, një ndjenjë pështirosje, megjithëse gati-gati qemë të sigurt se herët a vonë duhej të dorëzoheshim, por përpiqeshim që këtë gjë ta shtynim sa më shumë që të jetë e mundur, sa më gjatë të rrinim nëpër male, ku e dinim se do të hiqnim të zitë e ullirit, i druanim dimrit, ndërsa bjeshkët dimrit ishin tepër të ftohta dhe shumë jo dashamirëse.
         Dhe tash dimri qe në grahmat e fundit, por mbante shtrëngueshëm. Ende mendonim se të dorëzoheshim do të thoshte fundi i botës. Dhe nuk donim ta shihnim fundin, apo nuk donim të bëheshin dëshmitarë të fundit.
         Të rrëmbyer nga ndjenjat e larta, nga ato gulçe që na kishin entuziazmuar të shkonim në luftë dhe të rrezikonim, ndërsa me gjithë peripecitë, sakrificat dhe vuajtjet luftën e kishim humbur, heshtazi vendosëm të mos dorëzoheshim. Ende asnjëri nga ne nuk kishte krijuar ide të qartë çfarë kërkonim dhe si do t’ia bënim, ende truri ynë ishte krejtësisht në tym e në mjegull, ishim të frikësuar, nuk kishim bërë as ndonjë strategji si do ta përballonim dimrin, kur e dinim fare mirë që muaj të tërë do të na priste me armiqësi gati sa ajo e partizanëve, të cilët sigurisht pas një kohe kur ta kenë paqësuar vërrinë do të mësynin bjeshkët. Madje do të mësynin me njerëzit tanë të cilët do t’i nxirrnin në rreshtat e parë për siguri, por edhe për t’i flijuar pa dhimbje nëse ishte e nevojshme. Megjithatë diçka duhej të bënim...
         Trurin ma përshkonte skena e dhimbshme e vetëvrasjes së Kapiten Kolës, skena me fanitej shpesh në ëndërr, me dilte parasysh edhe kur isha zhgjander. Më shokët e mbetur vendosëm që në atë acar që të thantë fytyrën e veshët e mbuluar me kapelë leshi të dhirtë, të hidhnim pushkët dhe të zbrisnim në verri. Të dilte ku të dilte, të bëhej çka e kishte ndër mend të bëhej, apo çka e kishte shkruar Zoti, më kështu nuk jetohej, ne nuk ishim kafshë. Do të vdisnim apo do të jetonim por kështu nuk do të vuanim.
         Një ditë më parë derisa ecnim gati si të ndërkryer, dy ujq që nuk ishin larg nesh na panë më vëmendje, por kur ne u mblodhëm grumbull që të mbroheshim apo të sulmonin, nuk dinim çfarë të bënim nga hutimi, të shtinim nuk donim, druanim se do të na dëgjonin armiqtë, ata u tërhoqën dhe na lëshuan rrugë... dukeshim më të çartur se sa ata. 
         Duke i bluar gjithë peripecitë nëpër të cilat kaluam, i përhumbur në mendimet e mia, mu bë se pash një lëvizje tutje në vërri. Lëvizja bëhej e ngadaltë e me qetësi të frikshme, asgjë nuk dëgjohej. U rrëqetha. Atëherë e pata të qartë që na bëhej rrethimi. Kolonat e heshtura njëshe ishin shumë. Dhe ashtu sikurse na kishin thënë gojë pas goje e fjalë pas fjale, në kolonat e para gati të shthurura pa rend ishin katundarët me veshje të bardhë, tirq e xhamadanë e herrkë të bardhë sipëri. Vetëm ndonjë shenj e zezë në trupë, shoka e zezë, apo gajtanët e zinj i dallonin në bardhësinë verbuese.
         Qetas i zgjova të tjerët, edhe më qetë u thash të bëheshin gati për marshim, duhej ta braktisnim Shpellën e Qyqës. Asnjëri nuk kundërshtoi. U veshën me nxitim, fërkuan fytyrën me grushte bore, u grumbulluan në një këndë dhe u shtrënguam ta braktisnim vendin ku qëndruam gati dhjetë muaj. Në vend të dilnim ballazi, pra në daljen kryesore të shpellës, ashtu sikurse prisnin ata që e kishin organizuar rrethimin, ne dolëm nga hyrja e fshehtë anësore. U përshëndetëm për herë të fundit me njëri-tjetrin dhe u morëm vesh që secili të shkonte kah të mundte. E përsëritëm edhe një herë- nuk duhej të shtinim, as të provokonim përleshjen, duhej të shmangeshim dhe të kursenim katundarët. Dhe u zhdukem nëpër bardhësinë e borës.
         Nuk kaloi shumë kohë kur u dëgjua një breshëri mitralozi, plasi një mortajë, ndërsa ne ishim në anën e kundërt të krismave. Ia lëshova edhe një herë shikimin hapësirës së bardhë ku tashmë shiheshin kolonat e shthurura të katundarëve, ndërkaq disa qindra metra prapa tyre binin në sy ushtarët me uniforma ngjyrë ulliri që ishin ngulitur pas një shtrojere dhe shtinin kuturu pa i kursyer pararojat e tyre.
         Me kapi tmerri dhe u shtanga nga ajo që druaja gjatë gjithë kohës, me tingëlloi profetike këmbëngulja e kapitenit tonë:
”Hidhini armët, mos i provokoni kundërshtarët, shpërndahuni. Ata nuk do të kursejnë pastaj askënd”. Dhe ata nuk kursenin askënd . Kur e hetuan që në Maje të Malit të Thatë nuk ka asnjëri, atëherë filluan të shtien në katundarët e shkretë që kinse i kishin vënë në ndjekje të kaçakëve. Isha krejtësisht i pafuqishëm të ndihmoja dhe s’ më bënin këmbët të ecja. Shikoja me dylbi, ndërsa automatikun e shkurtër e mbaja kot krah qafe. Të tjerët tashmë ishin zhdukur....
         Bora skuqej nga gjaku i atyre që binin të hutuar, duke u përpjekur të ktheheshin dhe të shihnin andej nga nuk e prisnin vdekjen.
         Mu bë që ne ishim shkaktarë të kësaj masakre jo ata që gjuanim pa mëshirë mbi ta. Duart me dridheshin dhe buzët me rridhnin gjak ngaqë i kafshoja me tërbim e pafuqi...

Shtator - nëntor 2010

Dienstag, 17. Juli 2018

Hajdin Morina: S'është pak nëse mbaj mend

Haki Morina dhe Hajdin Morina

S'ËSHTË PAK NËSE MBAJ MEND
(Haki Morinës)

Mbaj mend
ca mësues si të donin ty,
kur ishe në gjimnaz, Haki.

Mbaj mend
kur u burgosën mësuesit,
mbaj mend kur u burgose ti.

Mbaj mend
kur s'guxonin të të afroheshin
shumë nga ata që të donin.

Mbaj mend
kur më pyesnin për ty hetuesit
në ndërkohën
pas seancave të drurit.

Mbaj mend
kur më pyesnin për ty
ca nëpunës civilë të komunës
pak para se t'ia filloja n'gjimnaz punës.

Mbaj mend kur nga burgu
s'erdhe ta varrosësh nënën
në dimrin e madh të 1985-ës,
kur bora, si një qefin i madh,
kish mbuluar edhe Rixhevën.

Mbaj mend
pas lufte si të afroheshin
e si nuk të donin
ata që ndryshuan mendim
për hatër të lirisë.

Mbaj mend
kur e përkujtoi më 16 korrik 2018,
në Klinë një shok yti i qelisë,
si të kthenin gardianët
shtrirë në çarçaf,
me vetëdije të humbur
nga torturat e hetuesve shqiptarë.

Mbaj mend edhe shumëçka,
por mjaft, Haki, kaq. Mjaft!

Sonntag, 15. Juli 2018

25 poezi nga Grigor Jovani

Grigor Jovani

KALI PEGAS

Shumë veta shalojnë për fluturim 
kalin Pegas.
Rrëzohen të gjithë me tërsëllim
por s’e vënë poshtë:
provojnë prapë.
Disa harxhojnë për këtë mësim
një jetë të plotë. 
Ta kishin thyer qafën në fillim,
do të shpëtonin 
nga mundimi i kotë.


ZBRITJA

Me kalimin e kohës humbas nga një gjë.
Fundi i horizontit shkurtohet ca metra,
skajet e rrugëve bëhen më të errta,
zbehet dhe nuk dallohet mirë pema e largët
dhe ajo e çara e hollë në skaj të dhomës,
si një shteg sekret nga mund të hynte dielli,
pa trokitur.

Shemben një nga një pas meje shkallët,
duke zbritur.



PASOJA

Pasi ike, 
humba ndjeshmërinë e gishtave.



ILUZIONE

Më the gënjeshtër,
se shkove mbrëmë në bregun matanë,
duke ecur mbi ujë,
për të hedhur rrjeta.
Dhe mua më ngjanin të gjitha të vërteta.
Dhe unë t’i besoja të tëra...
Në mëngjes, kur u zgjova,
pashë se nuk kishe det përtej dritares.
Një fushë e gjelbërt me grurë
dallgëzonte nga era.



ZARIGOGAT

Unë, Aladini, 
netëve, 
mbi qylym fluturues,
zbarkoj në breg të lumit,
ku kanë foletë zarigogat. 
Shtrihem mbi guralecët
e lëmuar nga uji
dhe mbështes faqen
mbi pëllëmbë.

Vetëm atëhere më zë gjumi,
kur zgjohet lumi
dhe zarigogat
e shëtisin tejtëhu me këmbë.

Dua të shëtis 
me njerën prej tyre,
por kam fikë se e trëmb.



STERMUNDIM

Gjëja më e zorshme që kam bërë:
të qëllova supin miqësisht me dorë,
në vend që të të bëja dashuri me orë.



PERKTHIMET

Disa vjershave të mia të këqija
u bënë jashtë ca përkthime të mira
dhe lexuesit e huaj, nga më snobët,
më kujtuan poet shumë të mirë,
që kisha rënë tek përkthes të dobët.



Skicografi: SHQIPTARET

Epos traditash dhe legjendash. Dekori:
Bjeshkët e Jutbinës. Qielli lart - çatia.
Poshtë: greminë. Si historia. Dikur 
do të vdesin si shqiponjat. Duke fluturuar. 
Këndojnë këngë majekrahu. Për Mujin dhe
Halilin. Jehonat shqetësonë Zotat. Atyre
kurrë nuk u kanë besuar. Besojnë, ama, 
tek rakia. Qëllojnë me pushkë dhe falen 
me fjalët: Shëndet dhe Gëzuar!



VAJE

Gjyshja ime gjithë ditën këndonte
nën buzë.
Qante të shoqin në Amerikë.



QORR NE SKETERRE

Sot ujërat nxorrën në breg
një peshk të verbër. 
Gulçonte dhe mundohej të ndiqte
si Odiseja,
erën.
E kishte dënuar sovrani i detit,
Poseidoni,
të endej në Had si mbreti i Itakës,
por mos ta shikonte Skëterrën.



OFERTA

Me 30 shishe të boshatisura, 
fiton 3 birra të mbushura.
Me 3 birrat plot,
dhuratë - 1 gotë.
Me 30 gota - Parajsë bota!
Vini re! Vini re! Oferta
vlen vetëm për sot.
Nesër, as me 1000 gota,
Parajsë nuk bleni dot.



DON KISHOTI

Dhe unë, Don Kishot idiot,
me shpatë e ushtë, 
mbi Rosinant,
të varfërit dua të mbroj,
nga çdo i pasur.

Por në këtë vend ku rroj,
kaq kohë
të varfër nuk kam hasur.



ME CEREMONI

Mbarova në plazh një libër të Elitit
dhe u ngrita në këmbë.

Të shuplakosja veten me pëllëmbë.



FURRA E BUKES

Peshohem çdo mëngjes.
Ime shoqe zgjat kokën me kërshëri
mbi supin tim të shikojë. 
Komentin e saj përvëlues pres...

Por mendoj dhe katër fukarenjtë,
që dikur,
kokëulur dhe pa asnjë kërshëri 
do të më çojnë.

“Nuk mbanim më mirë mbi supe
një furrë buke!”,
do të mendojnë.



POETI I MENÇUR

Dashuria është çmenduri.
Korri furtunat,
ai që erërat mbolli.

Unë s’kam kaq mend
për të tilla mençuri.
Ma mësoi Dritëro Agolli.



NJE NATE

Të hodha në krevat.
Ti prisje në heshtje,
me sytë në tavan,
të mbaroja.
Pastaj, 
më hape portën 
për të ikur. 
U ktheve të laje trupin
me ujë të përvëluar.
Mblodhe çarçafët
dhe, ndërkohë,
më kishe harruar.



DET I PARREZIKSHEM

Vijën e drejtë të detit në fund të horizontit
e kapërcejnë tek-tuk delfinët,
duke lënë në sfondin qiellor ca hije të zeza
dhe ca vrima të hapura në sipërfaqen e ujit,
pas zhytjes.

Në këtë det, 
mjeshtri im, Pikaso,
nuk ia kam frikën mbytjes.



UDHETIMET

Ç’fitova dhe ç’humba nga gjithë udhëtimet,
në të katër skajet e këtij deti,
nuk do ma thotë kush.

Një varkë me direkë këtu afër bregut,
gati që të niset,
mushkëritë mbush.

- Hej ju! Prisni pak! Sa të bëj një dush...



ZANAT I MIRE

Punë tjetër duhej të kisha bërë në jetën time.
Të siguroja bukën, por të vija ca mënjanë. 
Pastaj, për qejf, të bëhesha shkrimtar. 
Por kështu, i varfër dhe çdo ditë në punë?!
S’do mend, jam gazetar!

“Ka të mirën e tij zanati, - ironizojnë kolegët. - 
shet libra plot! Të reklamojnë gazetat.
Për ne askush s’e prishi terezinë...”.
E pra, gjithë jetës s’dhashë një intervistë,
të tjerëve u bëra një dyzinë.

Vijnë dhe kritikët, mbushur vrer dhe cmirë:
“Cili, Jovani? Doemos që shet!
S’e njihni mirë!”



GJERAT E DOMOSDOSHME

Dëgjova natën të më rriten thonjtë.
Në mëngjes desha t’i prisja me dhëmbë,
si gjithnjë.

U kujtova,
se nuk ma vunë protezën me vete.
Thanë se në varr nuk më duhej më.



ART SOCIALIST

Askush nuk vdes kot tek filmat socialistë
(vetëm nëse duhet të shpëtosh vinça të kalbura,
kohëve me “Hoirizonte të Hapura”).

Askush nuk vdes kot tek filmat socialistë
(vetëm nëse ngrin mbi pemë, si dardha,
apo si Deda mbi shtyllë, tek “Rrugë të Bardha”).

Askush nuk vdes kot tek filmat socialistë
(përjashto kaporalët italianë, që hera-herës
u përdridhet qafa si zog “Në fillim të Verës”).

Gjithshka shkon vaj tek filmat socialistë,
sipas skenarit. 
Çdo ndryshim mund të xhirohet në... Spaç
apo në Qafë të barit.



PASTRUESI I WC-ve

Lau dhjetra e qindra,
në jetën e tij,
qyqari.

Asnjera,
nuk kundërmonte kaq kaq,
sa varri.



LETER

E dashur Princeshë!
Më mirë të gdhihesh në botën tënde.
Tek kjo e imja,
nuk ka më trëndafila.

I kanë bërë plastike. 
Për tregti.
Ca debila.



VDEKJA E AKTORIT

Gati një vit që ka vdekur. Televizori,
tani luan serialin që nuk përfundoi,
kur la anijen dhe iu nda ekuipazhit. 
Bën dimër jashtë. Kushedi sa ftohtë
ka gjetur tek vendi. Por në film akoma
luan me rrobat e plazhit...

Poshtë portës, e pret një zarf i pahapur. 
Brenda një çek. Pagesa për rolin e fundit.
Pak vonë, por s’ka gjë. 
Hera e parë që banga i është debitore. 
Për herë të parë shikon në sy kapitalin
dhe s’i ka borxh asgjë.



PEGAS I PAMUNDUR

Pashë një Pegas që donte të fluturonte,
por nuk mundej - ia kishte prerë flatrat,
si një kosë e padukshme reja -
në një skaj të syrit tënd.

Fshihe, të lutem, atë mëz të pamundur!
Kur e shoh kaq të mjerrë,
nuk mund të rri në një vënd.

(Korrik, 2018, 
Istmo, Korinth - Lutraqi)