Fan Noli, muzikaliteti, harmonia dhe kumbimi i fjalës poetike.

Shkruan: Myzaljen Hoxha, poet dhe eseist

Fan S. Noli përcjell emocionalisht shpirtin e revoltuar të tij lirik, që regëtin për realitetin e viteve 20-30-të, të shekullit 20-të, duke bërë një kritikë të gjithanshme të tij.

Noli na ka përcjellë bukur intonacionin e revoltuar të tij, dhe tragjedinë e vdekjes së njeriut me ideale humane dhe demokratike. Filozofia krijuese e Nolit, e këtij “vigani liberator” të gjysmës së parë të shekullit të njëzetë, na dha poezinë e tij të fuqishme, që pati një ndikim reformues në letersinë shqiptare. Po bije për vetëdijen tuaj poetike, poezinë “ Syrgjyn vdekur “, elegji për Luigj Gurakuqin, ku Noli shpërthen :

Nëno moj, mbaj zi për vllanë,
Me tre plumba na i ranë,
Na e vran' e na e shanë,
Na i thanë trathëtor.

Se të deshte dhe s'të deshnin,
Se të qante kur të qeshnin,
Se të veshte kur të çveshnin,
Nëno moj, të ra dëshmor.

Nëno moj, vajto, merr malin,
Larot t'a përmbysnë djalin
Që me Ismail Qemalin
Ngriti flamur trimëror.

Nëno moj, m'a qaj në Vlorë
Ku të dha liri, kurorë,
Shpirt i bardhë si dëborë;
Ti s'i dhe as varr për hor.

Nëno moj, ç'është përpjekur
Gojë-mjalt' e zëmër-hekur,
Syrgjyn-gjall' e syrgjyn-vdekur,
Ky Vigan Liberator.

Poezia është gjinia letrare më e vështirë për t’u krijuar, sepse ajo është gjuha e shpirtit. Vështirësia e parë lidhet me specifikën e gramatikës, me morfologjinë, sintaksën, semantikën dhe anën tingullore të fjalës poetike. 
Vështirësia tjetër lidhet me stilin e Nolit, me filozofinë e tij krijuese, me temperamentin, me preferencat e tij stilistike dhe estetike, si dhe me teknikën e tij lineare të vargut, metrikës, ritmit, rimës dhe konstruktit të strofës poetike. Njohja e kohës historike të tij, si askush tjetër, e stilit të rrymës apo të epokës, që ai krijoj poezinë e tij si revoltë ndaj realitetit shqiptar të përthyer, të zymtë dhe të trishtë, ka patur peshën e vetë në edukimin dhe kulturimin e shqiptarëve.

Poezia e Nolit është një manifest i filozofisë së jetës me kredon poetiko - estetike të saj: “Poezia është një mendim sintezë liriko-epik, me ritme kumbuese të protestës së shpirtit njerëzor “, me të cilën ai spikat si një romantik në kohën e modernitetetit poetik. Dhe manifesti artistik i Nolit na shfaq përballë një shpirt rebel, një dashurues i zjarrtë dhe ëndërrimtar i papërsëritshëm, një adhurues i përjetshëm i bukurive të natyrës e të njeriut. Por, siç ndodh me poetë të tillë, poetët e zjarrit të pasionit, me konturet e hijshme të trilleve thuajse hyjnore, nëpërmjet lirizmit të tij triumfues jep fuqishëm imazhin frymëzues të një Shqipërie në ndryshim, si një fiksion artistik, i përftuar nga pasionet me të cilat Noli e ka dashur jetën. 
Noli është Poeti që jetën e jeton si një poezi. 
Metodat tradicionale të vargëzimit të tij. shfaqen si tipar i romantizmit, që janë lirikat e natyrës. Duke lexuar repertorin poetik të Nolit, ne kuptojmë arsenalin e gjerë e të thellë të figuracionit dhe prozodinë e pasur të një artisti të fjalës me pasion të madh dhe eksperienca të gjata leximesh dhe përkthimesh shekspiriane dhe khajameniane të krijimtarisë vetjake.
Qëllimi kryesor i tij, sipas hamendësimit tim, në motivin e të shkruarit poezi ka qenë hulumtimi dhe zbulimi i sekretit mjeshtëror të vargut, figuracionit, ritmit dhe rimës që e bëjnë lirikën e tij të dashur dhe të kërkuar nga njerëzit.

Në poezinë e tij figuracioni popullor është i shkrirë në vatrën e ngrohtë të frymëzimit, dhe me fjalën e zgjedhur e të pasur të gjuhës së folur ka sjellë vargje me një forcë të jashtëzakonshme shprehëse. Me mjeshtëri Noli ka përdorur në poezinë e tij figura si alegoria, epiteti, antiteza, mitonimia, simboli, alteracioni dhe skluptura mendore. 
Rima e vargut të Nolit, si një nga elementët më të spikatur të muzikalitetit, të harmonisë e të kumbimit të këndshëm, si një ngjyrim poetik që është memorizuar në kujtesën e lexuesit falë këtij elementi magjik, që vjen qysh nga antikiteti dhe që bëhet “pronë” e denjë e poetëve të vërtetë të fjalës. Poezia e Nolit është bërë një nga dëshmitë më konkrete të ekzistencës së talentit poetik tek shumë poetë të kohës sonë.
Rimat në vargjet e Nolit vijnë vetvetiu, si jonet e një muzike të harmonizuar nga një dorë hyjnore dhe e padukshme. Një aspekt tjetër i përveçën i poezisë së tij, që është tipar i spikatur, është edhe ndikimi i thellë nga intonacionet popullore: me motive filozofike, meditative, plazmuar në mendime e vargëzime elegante.

Format e strofave dhe njësive poetike të Nolit janë të larmishme, dhe të lindura nga çaste të vërteta frymëzimi. Në njësinë poetike të tij është thënë e gjitha. Ai përdor edhe strofën katërshe, por edhe strofën monokollonë, duke shfrytëzuar natyrën stilistike të gjuhës sonë, dhe rritur vlerën artistike të vargëzimit.
Poeti në poezinë e tij nuk ka inflacion fjalësh, sepse marrëdhënia e gjuhës poetike me mendimin e formësuar në vargun poetik është e përkryer. Arti i fjalës e bënë poezinë e Nolit, thesarin më të çmuar të poezisë sonë kombëtare. Poezia e Nolit, si çdo formë tjetër krijuese e tij, ka dal nga emocionet dhe pasionet e distiluara, jo në konflikt me arsyen e tij, por shprehëse kulmore e saj. Poezia e tij ka arritur “lartësi shqiponje”, ku metaforat nuk përdoren kurrë me imazhe. Vetëm se imazhet janë të përzier në strukturën e poezisë së tij, dhe duket se largohen me dëshirën për t`u dhënë hapësirë emocioneve që guxojnë të shkojnë përtej arsyes.
Poezia e Nolit është e bukur dhe e thellë në mendimin poetik të shprehur, dhe si e tillë, ajo është e fuqishme dhe e bukur për të gjitha kohërat. Terapia e saj është shikimi i Natyrës dhe Shoqërisë. Natyra në të pëshpërit sekretet e saj, ndërsa Shoqëria tregon vuajtjet e saj.

Prandaj dhe Poezia noliane kurrë nuk zhgënjen rrënjët e saj të natyrës dhe shoqërisë, të shprehur bukur dhe fuqishëm te poezia “ Anës lumenjëve “, ku po veçojmë një “dromcë” të saj :
……………………………..
Dhe një zë vengon nga lumi, 
më buçet, më zgjon nga gjumi, 
se mileti po gatitet, 
se tirani lebetitet, 
se pëlcet, kërcet furtuna, 
fryhet vjosa, derdhet buna, 
skuqet semani dhe drini, 
dridhet beu dhe zengjini, 
se pas vdekjes ndriti jeta 
dhe kudo gjëmon trumbeta. 
ngrehuni dhe bjeruni, 
korini dhe shtypini, 
katundar' e punëtorë, 
që nga shkodra gjer në vlorë!

Ky ilaç e ky kushtrim 
më bën djal' e më bën trim, 
më jep forc' e më jep shpresë, 
anës elbë-s, anës spree-së. 
se pas dimrit vjen një verë, 
që do kthehemi njëherë, 
pranë vatrës, pranë punës, 
anës vjosës, anës bunës.

Këtë kombinim, ai mrekullisht e ka arritur nëpërmjet bashkimit të muzikës dhe poezisë, duke sjell një dimension të ri për kohën e vetë, por që vazhdon të frymëzojë dhe gëlojë edhe sot.

Repertori poetik i Nolit është shkruar dhe sistemuar për herë të parë në vitin 1948 nga shkrimtari dhe kritiku letrar i shquar Mitrush Kuteli, që si pasuri kulturore përmban gjithë poezitë e tij: Hymni i Flamurit, Anës lumenjëve, Fryn moj erë, Jepni për nënën, Mosiu në mal, Marshi i Barabajt, Rend or marathonomak, Marshi i Krishtit, Shpella e Dragobisë e tj.
Poezia Noliane është një zgjatje e vetevetes kulturore të Nolit, që shprehet në mendimin e ndritur të filozofit dhe gazetarit austriak Karl Krausit : “ Kulturën shumë e marrin, shumë e transmetojnë, por pak e kanë “.

Noli u largua nga kjo jetë duke patur në dorë një libër me poezi, ( s`ka se si të ndodhte ndryshe në apogjeun e jetës së tij ) të poetit francez, Alfred Devinji (Afred de Vigny) dhe po lexonte poemën “Vdekja e ujkut”. Noli dha frymë në natyrë, në kopshtin e shtëpisë ku po lexonte poemën. Libri i Devinjit i kishte rënë nga dora dhe ai kishte nënvizuar këto vargje :

“Rënkimi, vaji dhe lutjet janë të gjitha dobësi! 
Detyrën bëj si burrë pa u epur kurrsesi! 
Në rrugën vetë fati që deshi të caktojë! 
Pastaj si unë, vuaj dhe vdis pa hapur gojë”.

Fan Noli është një ndër mjeshtrit e poezisë shqiptare, ku lirikat e tij ngërthejnë dhe shpërthejnë në përgjithësime të rëndësishme artistike. Ai shprehu aspiratën e shqiptarëve për liri, për drejtësi dhe përparim. Lirikat e Fan Nolit ushtojnë nga besimi i patundur i poetit drejt përparimit në mbarësimin e jetëve të shqiptarëve. Fan Noli është poeti i emocionit që ka gjetur mendimin e thellë, mendim që ka gjetur fjalën e fuqishme për tu shprehur, dhe që dijti ta ngrinte kulturën tonë, në piedestalin e kulturës europiane dhe atë botërore.

Noli është krenaria jonë kombëtare, që e dëshmojnë fuqishëm mëndjet më të ndritura të panteonit të kulturës sonë, dhe vlerësimet e disa prej tyre janë :

“Fan Noli për ne poetët e rinj mbetet një ndër mësonjësit e mëdhenj të vargut. Ai na thotë se fjala në varg duhet të jetë e tillë që askush të mos guxojë ta lëvizë nga vendi. Provo dhe hiqi një fjalë apo një tingull vargjeve të Fan.S. Nolit ! Vargu i tij është kala, fjala shkëmb kalaje, që nuk e lëviz dot. Ai shkroi me dashuri e dhëmbje të madhe për popullin. Poezia e tij mund të futet thellë në shpirtin e çdo njeriu ”. Dritëro Agolli

“Ai nuk është poet i lartësive eterike, po është shkrimtar i plisit të dheut. Është një Ante i letërsisë sonë, që i merr fuqitë prej mëmës tokë. Ai ka të vetën diçka demonike, e cila mbase është vetia e parë e njeriut krijonjës, cilësia e mirëfilltë e furor poeticus, e marrëzisë së poetit të vërtetë. Në fushën e kësaj literature ai nuk është një fill bar, që sot bleron e nesër thahet; nuk është as lule, që sot shkëlqen e nesër vyshket. Ai na paraqitet si një lis i moçëm e plot gdhenj; lis i vetmuar, po me rrënjë ngulur mirë në të thellat e dheut. E këtillë mbetet edhe gjuha e tij. Në këtë nuk dihet ëmbëlsia e flladit të verës sesa furia e murrërit të dimrit. Ajo nuk ka aromën e luleve, por ka erën e shëndoshë të dheut. Ka edhe diçka prej pikash të rënda e të idhëta, në të shprehet ana e rëndë e jetës shqiptare. Në këtë poezi shihet sa mund të jetë gjuha shqipe e ashpër dhe e vrazhdë, dhe e fortë në ashpërsinë e saj ”. Eqerem Çabej

“Fan Noli është mjeshtër i krijimit të gjuhës letrare shqipe. Stili i tij është i fuqishëm, i rrëmbyeshëm, lirik dhe epik njëkohësisht. 
Ai përfaqëson shpirtin heroik të racës sonë”. Mitrush Kuteli

“ Figura e Nolit ndriçohet akoma më shumë, jo vetëm në sipërfaqen e saj, por sidomos në brendësinë e thellë. Noli si shkrimtar dhe poet bëri epokë në letërsinë shqipe. Cikli poetik i tij është kaq i veçantë dhe origjinal sa mund të quhet një nga subjektet më të veçanta të poezisë ballkanike dhe evropiane. Në të Noli vërteton fjalët e Juvenalit “ Ira facit poetam” (“Zemërimi të bën poet”). Fan Noli është një poet tribun. Substanca poetike e tij është prej diamanti: Edhe ndriçon, edhe pret “. Moikom Zeqo

Tërë profilin poetik të Nolit, na i bie me nota të larta muzikore të vargut dhe ritmit të fjalës poetike, biografi i shquar i tij, shkrimtari dhe studiuesi i letersisë Profesor Nasho Jorgaqi, i cili thotë : “ Poezia madhore e Fan Nolit lindi si një poezi politike, e mpleksur me problematikën e kohës, larg çdo tendence meditative dhe mbyllje në vetvete. Në të do të shkrihen emocionet e poetit me patosin e militantit dhe brenda kufijve të poezisë do të ndihet dhe gjykimi i studiuesit të historisë.
Në këto poezi gjejmë të pranishëm jo vetëm frymëzimin dhe mendimin e mishëruar artistikisht, por dhe elemente të punës këmbëngulëse për një shprehje sa më të bukur e më të fuqishme poetike. Ndihet puna këmbëngulëse për një shprehje të saktë e konçize, disa herë eliptike, e shoqëruar me kujdesin për një kadencë ritmike sa më funksionale……..…..të tërheq vëmendjen kujdesi i posaçëm dhe puna e hollë e autorit për muzikën e poezisë së tij. Kjo mund të shpjegohet jo vetëm me formimin muzikor, por dhe me faktin se poeti, duke jetuar një kohë në gjirin e lëvizjes demokratike, ka sjellë në poezi jehonën e saj. Prandaj vargu i tij, siç është vënë në dukje, ka karakter auditiv, në të ndihen tingujt e luftës e të shqetësimeve të kohës, buçasin trumbeta dhe boritë e kushtrimit. Vetëm kështu mund të kuptohet tërë ai arsenal mjetesh të forta shprehëse, figurash e fjalësh, ritmesh e rimash, tingujsh e tonesh me të cilën ndeshemi në dorëshkrimet e poetit.

Ai e kërkon fjalën, i jep asaj peshë e ngarkesë emocionale, ja nënshtron një përpunimi të hollë stilistikor, e bën të këndojë në ritmin e marshit a të himnit, të kushtrimit a të një monologu rrëfimtar “. 
Fan Noli është dhe i pari e i vetmi Kryeministër shqiptar, Poet brilant, që bashkoj poezinë me politikën, pra njësoj procesin e zgjidhjes së problemeve dhe konflikteve me shprehjen e ndjenjave, ambicjeve dhe botëkuptimit të shqiptarëve. Dhe kur ato bashkohen lind mënyra krijuese e të drejtës së njeriut për lirinë e tij.
Poezia dhe politika kanë shumë gjëra të përbashkëta. Të dyja janë të ushqyera nga ndjenja e domosdoshmërisë dhe e dobishmërisë shoqërore. Të dyja apelojnë tek imagjinata, në kuptimin që gjërat mund të bëhen dhe të jenë ndryshe, pra të jenë si ndryshim për zhvillim të shoqërisë shqiptare.

Poezia noliane është poezi e protestës, që kërkon të adresojë nëpërmjet përmbajtjes dhe formës radikale të saj, sëmundjet që vuante shoqëria shqiptare. Ajo që ka rëndësi është drejtimi dhe natyra e kësaj poezie, ndaj njerëzve dhe ndaj botës. 
Ajo është zëri i lartë i arsyes i shkakëtuar nga emocioni i madh, i ushqyer nga realiteti i zymtë dhe i trishtë. Kjo poezi politike është morale në natyrë - moral që bazohet në sulmin ndaj status quo-së së keqe të shoqërisë. Kjo poezi është e domosdoshme për vërtetësinë, sinqeritetin dhe çiltërsinë e saj, në formësimin e vetëdijes sociale dhe kulturore të shqiptarëve.

Nuk është mëkat, si e vlerësojnë disa estetë idealistë, këtë pjesë të poezisë së Nolit, që identifikohet si poezi politike, pasi kjo poezi është zëri poetik i protestës së Nolit, është zëri i vetëdijes sociale dhe politike të njeriut që jeton në një shoqëri dhe lufton për zhvillimin e saj. Ajo shpreh një sërë tonalitetesh në emër të kërkimit dhe arritjes së qëllimit të saj. Është njëherazi idealiste dhe realiste, për idetë që mbartë dhe realitetin që mishëron, si një regjistër i kostove sociale, pra është një grumbullim i dëmshpërblimeve njerëzore.

Poezia e protestës është e plotë, dhe është jetike dhe e nevojshme përgjithmonë, si një thirrje estetike kundër përthyerjeve të shoqërisë, të konfliktit të shkakëtuar dhe dhunës së bërë në emër të "rendit dhe ligjit". Funksioni i saj kërkon të zgjasë në rrjedhën e kohës, fjalën e artikulimit politik, për të zgjeruar hapësirën verbale të mjaftueshme për të pranuar ndjenjat dhe potencialet njerëzore. Poezia e Nolit ka qënë kritike për atë që politika nuk arrinte të bënte në shoqëri. Por të dy qasjet, si ajo poetike dhe ajo politike kanë krijuar vlerat dhe idetë e Nolit për zhvillim dhe përparim kombetar.

Kultura letrare me poezinë e fuqishme noliane, kultura muzikore me studimin “Bethoveni dhe revolucioni francez“ dhe flauti i tij “magjik”, kultura politike me pamfletin “ 5 anarkitë e Shqipërisë ! “ e tj., kultura e përkthimit në shqip të Shekspirit, Servantesit, Khajamit, Ibsenit, Longfellout, Ibanjezit e tj., dhe Kultura fetare me krijimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare dhe futjen e gjuhës shqipe në liturgjinë kishtare, si një e tërë Kulturë Shqiptare, është kurora e nderit, e krenarisë dhe e lavdisë së kulturës sonë.

Veçanësisht, poezia e Nolit ka qënë dhe është një gurrë e pashtershme bjeshkore, që ujit tokën e plasaritur dhe të etur të kulturës sonë kombëtare, duke e pasuruar atë, dhe duke e bërë konkuruese dhe të denjë për kulturën ballkanike, europiane dhe atë botërore.