 |
| Akademik Rexhep Qosja |
Me dashuri dhe respekt, një ese letrare në 83 vjetorin e lindjes së Mëndjendriturit të Kombit Shqiptar, Akademik Rexhep Qosja:
Nga: Myzaljen HOXHA
REXHEP QOSJA, KORIFEU I SHKENCЁS LETRARE SHQIPTARE DHE HISTORISЁ SЁ SAJ
“E vërteta është mënyra e dashurisë sime për popullin tim dhe për kulturën e tij“ Rexhep QOSJA
Ashtu siç ndodh në muzikë, me frymëmarrjen shumë të gjerë të melodisë, që fillon që nga regjistri i ulët vokal deri te notat e larta akute, për të arritur në një vepër muzikore brilante, ashtu ka ndodhur dhe në letërsinë e Rexhep Qosjes, si një univers ku janë të harmonizuar regjistrat letrarë : Histori e letërsisë, prozë, dramë, kritike letrare, eseistikë, studime, shkrime shkrimtarësh të shquar, dhe regjistrat joletrarë që janë histori, publicistikë filozofike dhe polemika për jetën në demokraci, të cilat ruajnë përherë peshën e gjuhës dhe të fjalës shqip.
Vepra letrare dhe joletrare e Profesor Rexhep Qosjes edukon dhe formon pikpamje dhe ide, që të orjentojnë dhe të udhëheqin në kreativitetin drejt kuptimit të veçorive të ligjërimit letrar nga më i thjeshti te më i ndërlikuari, përmes gjuhës dhe komunikimit letrar, drejt marrjes pjesë dhe interpretimit individual mes teknikave dhe procesit letrar, por edhe drejt formimit dhe krijimit të një stature intelektuale letrare dhe folozofike të vetën, në njohjen e jetës dhe të ngjizjes së saj.
Ajo të kultivon identitetin vetjak, kombëtar dhe përkatësinë kulturore, të përvetësosh vlera kulturore dhe qytetare, të zhvillosh aspektet intelektuale, etike, sociale dhe estetike, të edukosh dhe ushtrosh përgjegjësi ndaj vetes, të tjerëve dhe shoqërisë, të orjenton dhe aftëson për të nxënë gjatë gjithë jetës dhe të zhvillosh shpirtin e gjenerimit të vlerave jetësore.
Rexhep Qosja, një profil shumëdimensional në shkencën e letërsisë shqiptare, historian i letërsisë, kritik letrar, prozator, dramaturg, eseist dhe publicist ka trajtuar në veprën e tij, bazuar në kritere shkencore të karakterit historiko – letrar e tekniko – kritike, probleme të letërsisë së Rilindjes Kombëtare dhe atë moderne shqiptare. Profesor Qosja ka realizuar ndërtimin e historisë së letërsisë romantike, si periudha më homogjene e letërsisë shqipe, si dhe ka studjuar gjithë begraundin letrar të shkrimtarëve të traditës dhe asaj bashkëkohore, me metodat e kritikës letrare moderne.
Studimet letrare të tij janë gjeneruar nga përdorimi i metodave të teorive të avancuara në bashkëkohësinë tonë, sa në rrafshin diakronik dhe atë sinkronik, që bënë dhe diferencën e dukshme në krahasim me të tjerë, në shkencën shqiptare të letërsisë.
Ai është ngritur në të njëjtën lartësi piedestale, sa si historian i letërsisë, aq dhe si kritik letrar, sa si prozator dhe dramaturg, aq dhe si eseist, sa si estet, aq dhe si publicist në veprën e vetë letrare dhe shkencore.
Prandaj pa pretenduar se e bëjmë të mundur hulumtimin shterues të veprës së tij, mendoj se do të arrijë aq sa duhet me ndihmën e një skaneri analitik të arritjeve të tij letrare dhe shkencore, duke e vlerësuar veç e veç si historian i letërsisë, kritik letrar, romancier dhe dramaturg, dhe përfundi si eseist dhe publicist filozofik.
Historian i letërsisë
Rexhep Qosjea, qysh në krye të herës u orjentua dykahëshmërisht, sa në njohjen e vlerave dhe veçorive të letërsisë shqipe, aq dhe në njohjen e ligjësive të zhvillimit historik të saj. Metoda e objektivitetit letrar është ajo e përqasjes së veprës letrare, si me vlerat e kohës së vet, ashtu dhe me ato të të gjithave periudhave pasardhëse. Studimi i veprave letrare është bërë prej tij në rrjedhën e tyre historike, në kërkim të cilësisë themelore të tyre, letraritetit.
Pra, metodologjia e punës së tij është ndërveprimi i përqasjeve kontekstuale, psikologjike, formaliste – stilistikore e strukturore duke mundësuar shpjegimin e procesit letrar, historik dhe bashkëkohor në veçoritë e tij, dhe në përgjithësimet si një i tërë.
Me vetëdije të plotë, ai zbaton në studimin e monografive “ Porosia e madhe “ dhe “ Asdreni, jeta dhe vepra “, tërë përqëndrimin e vështrimit të tij, sa së jashtmi, aq dhe së brëndshmi të veprave lerare të tyre. Ai na i sjell këto monografi letrare, si lexim historik, estetik, shpjegues e të drejtëpërdrejtë. Me to ai u fuqëzua në profilin e historianit të letërsisë.
Si historian i letërsisë shqipe, ai na i jep jetën dhe veprën e poetëve tanë të Rilindjes Kombëtare, Naimit dhe Asdrenit të pashkëputur nga njëra – tjetra, ndërsa i analizon si raporte duke evidentuar veçoritë e mendimit letrar të tyre, si dhe aftësitë e secilit. Ai arriti në përfundimin se veçoritë poetike të Naimit dhe Asdrenit janë zhvillime të natyrshme që reflektojnë dukuritë e procesit të zhvillimit historik të letërsisë shqipe. Paskësaj, me qasjen formaliste – stilistike dhe strukturore, ai e studjon veprën letrare të Naimit dhe Asdrenit si një marrdhënie midis veçorive të stilit dhe efekteve semantike të veprës letrare. Ai operon me interpretimin e vlerave estetike dhe artistike të përftuara.
Qosja e koncepton stilin në veprat e tyre, si shprehje e personalitetit të poetëve, sipas devizës letrare të studiuesit francez të letërsisë Georges-Louis Leclerc De Buffon,“Stili është njeriu “.
Ai u fokusua dhe në trajtat e ligjërimit dhe gjuhës shqipe për të vlerësuar kontributin e poetëve të Rilindjes Kombëtare Naim Frashëri dhe Aleksandër Stavre Drenova ( Asdreni ) në zhvillimin e sistemit gjuhësor, duke bërë thjesht të mundur dhe gjithëkuptimësinë e artit letrar të tij.
Në fushë të historicizmit letrar Qosja ngjizi sintezat e mëdha shkencore : “Historia e letërsisë shqipe“, “Çështja shqiptare - historia dhe politika, vëllimet “Popull i ndaluar“, “Paqja e përgjakshme“, “Porosia e madhe“ e tj. Me autoritetin shkencor të tij bëri sintezën integrale të popullit shqiptar, të letërsisë dhe kulturës së tij, si një etni sociokulturore, etnopsikologjike, politike e gjuhësore në zhvillimin e qytetrimit të tij.
Kritik letrar
Si kritik letrar Profesor Rexhep Qosja e ka vlerësuar letërsinë shqipe si vlerë estetike që ka mëvetësinë e vetë.
Kritika letrare e Qosjes është një raport midis saj dhe shkencës së letërsisë, që është dhënie – marrje reciproke gjykimesh mbi ligjësitë e prodhimit letrar, e lidhur ngushtë kjo e fundit me vlerën e veprës letrare dhe anasjelltas. Tek Qosja, kritika letrare është letërsi për letërsinë.
Në analizën kritike të letërsisë së autorëve të ndryshëm, ai provon preokupimin estetik të tij, dhe se çfarë duhet të përmbajë vepra letrare me vlera të veçanta artistike. Po të hedhim një vështrim me sytë e mëndjes veprës së tij të kritikës letrare do të konstatonim lehtësisht, se ajo i tejkalon kufizimet ideologjike sociorealiste, dhe si dhunë shtetërore ndaj popullit, edhe në krijimin e antipodit të heroit të realizmit socialist.
Librat “Kritika letrare“, “Panteon i rralluar“, “Episode letrare“ dhe “Dialogje me shkrimtarë” shprehin përmasat reale të kritikës letrare, qysh nga hapja e themeleve dhe ngritja e skelave të ndërtimit të godinës së re të kritikës letrare shqiptare. “ Dialogje me shkrimtarë “ është kritikë letrare e kontekstit social dhe kulturor, si rezultat i hulumtimit mbi letërsinë dhe kulturën kombëtare. Ёshtë vlerësimi që Qosja u bënë shkrimtarëve të përzgjedhur prej tij me lupën e kritikës letrare të vërtetë, për një letërsi të vërtetë, të kuptimtë e të bukur.
“Kohëtore e letrave shqipe” e Konicës ishte guri i parë i themelit të saj.
Kritika letrare e tij aludon në racionalitetin e pavarur dhe vetijak të artit letrar, që do të thotë : Kritiku letrar Rexhep Qosja lufton synimin e ideologjisë për të vënë letërsinë në shërbim të saj. Pra, Qosja ka hedhur themelet e kritikës letrare shqiptare moderne.
Rexhep Qosja është shëmbulli madhor dhe imponues në mbrojtjen e gjithëvlerave të kulturës sonë shpirtërore kombëtare, gjuhës letrare të njësuar, në luftë të paepur me “ neostandardistët “ gjuhësorë dhe “ Regjionalistët “ dialektorë, si mbartës dhe mbrojtës të zhanërve dialektorë të gjuhës shqipe.
Kritika letrare e tij ka qënë produkt i “ skanerit “ analitik filologjik, tematik dhe narrativ që ka bërë të mundur zbërthimin e karakterit letrar të veprave të letërsisë shqipe. Ai mbetet i papërsëritshëm në hullinë e kritikës letrare shqiptare.
Prozator dhe dramaturg
Fjala e latuar dhe shprehja e çlirët janë vendosur në tërë shumësinë e shkrimeve të tij. Gjuha e tij të rrëmben me forcën dhe bukurinë e stilit, stil ky i rreptë shkencor e polemizues i pasionuar, që shoqërohet nga fryma realiste dhe pathosi ironik.
Shpirti i tij letrar ka të bashkuar dhe shkrirë në një të vetme, racionalitetin dhe emocionalitetin në prozën romaneske dhe esenë e tij. Si romancier me veprën e tij letrare ai është zëri i thirrjes estetike në zhvillimin e letërsisë shqipe, të shpëtimit dhe emancipimit të saj, prej trysnisë së faktorëve jashtëletrarë politikë dhe ideologjikë.
Krijimtaria letrare në prozë : “Vdekja më vjen prej syve të tillë“, “Inkuizitori“, dhe dramat : “Mite të zhveshura”,“Panteon i rralluar”,“Anatomia e Kulturës”,“Morfologjia e një fushate” janë gjuha letrare e kundërshtimit të zhvillimeve të mbrapshta letrare, kulturore dhe historike nën aureolën e sociorealizmit, si prirje dogmatike dhe antihistorike me rrymat europiane të kohës.
Mjeshtëria e rrëfimit letrar u mbartë dhe në prozat : “Nata është dita jonë“, “Bijtë e askujt“, “Një dashuri dhe shtatë faje“. Kjo mjeshtëri letrare dha frytet e veta të natyrës fonetike e fjalëformuese, sintaksore dhe stilistike, duke shënuar një arritje të rrallë dhe të madhe të letërsisë shqipe. Qosja njeh mirë dimensionin përbashkues të gjuhës në jetën e popullit, prandaj me vetëdije të lartë ai shquan rëndësinë dhe pasurinë e gjuhës shqipe duke kontribuar në thjeshtësimin e kuptimit të saj.
Romani “Bijtë e askujt“ flet në gjuhën shqipe, me gjithë trajtat e saj, fonetikisht, morfologjikisht, sintaksisht, semantikisht dhe semiologjikisht. Një diskurs komunikimi fenomenal me bashkëkohësitë. Etika e fjalës dhe e mendimit në kulturën shqiptare janë bërë pronë e patjetërsueshme e tij.
Ai bëri të mundur që kultura shqiptare të përqaset si pjesë integrale dhe e natyrshme e kulturës europiane. Gjuha e romanit “ Bijtë e askujt “ është shqipja standarde me kufij të gjerë lirie.
Proza e Rexhep Qosjes kërkon interpretim semantik e jo përshkrim të thjeshtë gjuhësor- letrar. Vetë Profesor Rexhep Qosja na mëson : “ Qartësia e koncepteve prodhon qartësinë e mendimit, ndërsa qartësia e mendimit atë të fjalisë, dhe më gjerë edhe të tekstit “.
Eseist dhe publicist
Eseja e Qosjes është më shumë në kërkim të së vërtetës sesa e gjen të vërtetën. Esetë i ka me problematikë nga mjedisi i shumanshëm i jetës njerëzore, dhe janë një liri e shpërthimit të gjykimit të përjetimit emocional të tij. Kjo është tërë semantika në të gjithë krijimtarinë e tij, me karakter dhe format eseistik.
Në shumë ese të mirëfillta, Qosja përdor dhe termin trajtesë që është term sinonimik i esesë. Gjithësesi, të gjitha shkrimet e tij që trajtojnë në mënyrë të përgjithshme e të lirë, dhe jo të gjithanshme e shteruese çështje shoqërore, shkencore, letrare dhe kulturore janë eseistika e mirëfilltë e tij.
Eseja letrare e shkurtër, por dhe ajo politike mbi tema të veçanta të karakterit analitik dhe interpretativ është e “thesarizuar“ në kulturën letrare dhe joletrare shqiptare. Ese të ndërtuara mbi gjykime dhe refleksione të lindura nga kërkimi intelektual, por edhe nga imagjinata prozaike e eseistit Qosja. Eseja e shkruar nga Qosja është shprehje e qëndrimit dhe mendimit të tij të lirë në shqyrtimin, analizën, përshkrimin dhe vlerësimin e temave letrare, sociale, politike dhe kulturore.
Esetë e shkruara e të sistemuara në Ditarin e tij 12 vëllimësh me titull : “ Dëshmitar në kohë historike”, janë reagime letrare, kulturore, intelektuale dhe politike, ku ai nuk pajtohet me shpirtin e tij edhe kur bënë kompromis me bashkëkohësit duke i bërë gjykimin vetvetes.
Ditari është një vepër monumentale për nga cilësia dhe rëndësia e trajtimit të ngjarjeve për gati gjysmë shekulli, ku ai mbetet një dëshmitar i rëndësishëm që dëshmon kohët e vrullshme e historike të botës shqiptare në tre dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit të kaluar dhe fillimin fatlum të shekullit të ri.
Në publicistikën filozofike shquhet libri i tij “Populli i ndaluar”, që është fryt i përpjekjeve të tij të pashëmbullta për ndërkombëtarizimin e problemit të Kosovës nën Serbi. Dhe ai e bëri dhe e arriti këtë gjë si askush tjetër, duke i hapur Kosovës perspektivën e pavarësisë dhe lirisë së saj si shtet sovran, që sot është fakt.
Në temat : “Letërsia shqipe dhe letërsia europiane”, dhe “Europa dhe identiteti shqiptar”, historiani i letërsisë Qosja ka polemizuar me shkrimtarin Kadare, kurifeun e letërsisë shqipe, brënda parimeve dhe ligjësive të shkencës letrare, dhe me integritet e bonsens, ai e ka mbyllur këtë polemikë në dobi të zhvillimit të letërsisë shqipe, me vlerësimin : “Ismail Kadare, është shkrimtar me talent të shquar dhe si i tillë ka të drejtë që në mendimet e tij të shprehë dëshirat e tij; unë jam para se gjithash historian i letërsisë, i cili në radhë të parë, bazohet në faktet konkrete. Për çështjet që kemi diskutuar me Kadarenë unë kam folur si studiues, ndërsa ai si shkrimtar. Ai bazohet në imagjinatën, ndërsa unë në të dhënat”. Dhe shton : “Ata që polemizojnë mes veti, shumë herë, janë njerëz që e duan njëri-tjetrin”.
Vepra letrare e Profesor Rexhep Qosjes është e shkruar e tëra në gjuhën e njësuar shqipe, me pedantizmin e zbatimit të parimeve, normave dhe ligjësive gjuhësore të saj. Mendimi i ndritur i tij për gjuhën standarde, gjuhën letrare : “Gjuha letrare është e arritura më e çmuar e procesit historik të zhvillimit të vetëdijës të popullit shqiptar, të kulturës, të letërsisë e të gjuhës së tij” është dhe një devizë për gjithkë që shkruan letërsi, dhe e artikulon gjuhën shqipe jo vetëm si komunikim, por para së gjithash si arsye dhe emocion njerëzor.
Vepra letrare e Profesor Rexhep Qosjes është dera e hapur e botës së dijes dhe imagjinatës krijuese. Një lëvizje drejtëvizore kah së vërtetës, së drejtës dhe lirisë së qënies njerëzore. Liria, e drejta dhe e vërteta janë parime të larta të vetëdijes së tij filozofike e etike.
Vepra e tij është unike, symbol i analizës tipologjike e stilistike, i imagjinatës krijuese dhe i dialogut të pambarim midis njeriut të letrave dhe letërsisë së tij, vetë njeriut dhe botës që e rrethon. Ai është një univers kulturor me imagjinatë dhe dije të jashtëzakonshme në shërbim të kombit shqiptar.
___
(Autori është eseist, poet dhe politolog)
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen