 |
| Prend Buzhala |
(Çast eseistik: FJALIMI I NË GJERGJ FISHTËS NË VARRIMIN E AVNI RRUSTEMIT NGA ORATORIA SHQIPTARE), 7
Fishta, duke pasur formim klasik aq edhe modern, këtë klasicitet dhe modernitet ai shfaq edhe në shkrimet e tij publicistike, edhe në kreatimininë e tij diskursive. Dallohen Fjalimet e tij në Konferencën e Paqes në Paris (1919), fjalimet në Parlamentin Shqiptar, ndër të, dhe Fjalimi në Barrimin e Avni Rrustemit në Vlorë (i vrarë nga një atentat, vdes më 22 prill, burgimi mbahet më 30 prill 1924 ).
1.
Nëse aestetika mbështetet kryesisht në zgjidhjen e problemeve, kategoria e bukurisë, nëse etika trajton etosin (aktivitetin e lirshëm të njeriut), morali, atëherë njeriu ka nevojë që të shqyrtojë gjithashtu një fushë-veprimtari të veten, siç është e vërteta. Kësisoj, edhe Fjalimet e Fishtës përgjithësisht, edhe po ai për Avni Rrustemin në barrimin e tij, ne lexojmë edhe bukurinë
E shprehjes, edhe etosin kombëtar shqiptar, edhe të vërtetës që ai me aq pasion e kërkoi dhe të tri këto parime të ndërgjegjësimit dhe të botës shpirtërore të njeriut, i thadron te
Shëmbëlltyra e Avniut.
Bukuria e Fjalës!
Madhështia e etosit dhe
Lartësimi i i Vërtës
Janë tri majat e vlerave që Fishta i madh trajton këtë Fjalim, i shqiptuar në një moment zie e krenarie shqiptare. Ai dëshironte të prekte jo vetëm ndjesitë më të përserera shqipatre, po edhe të tij të ndërgjegjen për përparim, ardhedashuri, lumni shqiptar.
Bukuria e Fjalës së tij shquan pamjen e saj me forcën e intelektit me sintetizime historike, duke nxjerrë në pah zinë shqiptare, krenarinë e saj dhe qëndresën e saj, idealet e saj demokratike dhe përparimtare:
"E zeza mori Shqipni, se shum e pa e randë ké psue rrymes s'asaj vistre e gjatë kavaljetesh, neper të cilët pershkue âsht fati yt i mjeruem! Fortë të bukur të fali Perendia, por - ofshe un i mjeri! - se më shumë pa mshirë e turp shemtuem të ká nieri. Zbathë, zdeshë e lakuriquem, me bukë e shujtë dhe turp nga gjithkuej, sa me t'ardhe mârre me u quejt me emen tand, dikur aq i lumnueshem, nuk e di a kalue ká ndo'i faqe nieri, Jeshë anë gjak të ndo'i hasmit të mënîshem se në gjak të bivet tu, mizorisht çá e vrá ndermjet vedit. Neper ty, po, shunglluen ajri ato pyllnaje heshtash të gjakbasvet Gal, kah idht e shporojshin parzmet e bijve tu: Për ty, po, u ndenit fardh ato shpata e shkallme të skrytefortë, të cilat i pa dhimë pritshin krênat e bijve të tu; Mbi ty, randoi pesha e pushtetit rromake që ty të ndrydhi fron e liri, e neper ty u pershkue, mbasandej edhè ajo dhunën e permaligjen e Azis, që të dërmoi gjallërit e jetës dhe si frymë nuk do të la mua me marrun, dhe ti U bane gazi eplla e dheut pa u gjetë kush kurr, që me pajtimin varrët, që me të ankue hallin tand e kobshëm ... "(...)
"Hajde, Avni, pra, tani me u per pergjithmone. E sa per pune te Shqipnis mos ndalojne: Un, qe ti din se nuk gnujej, po ta jap fjalën ktu mbi grykë të vorrit tand se idealali yt kombtar do të triumfojë E shqipnija ka me perparue e lira dhe lulzueme; pse ne nji nder deka ka me herr, ka me korr, ka me shkamese ket frrotë idiotash, egoistash, fanatikët dhe farisejsh, neper kthetrat e cilvet sod fati i atdheut eshte tu pershku; Në një tjetër anë Perendia e amshueshme ka me shndritë mendjen e ka me dikue ka aq forte fort në zemër të moshës së re, që kjo, me punë, me ndigjesë ndaj ligjët dhe me nji atdhedashtnî vërtet, ta mbajë Shqipnîn, ta bâjë me perparue e Më lulëzue krahas me kombet e tjera të qytetërimit. Ka me pasë Shqipm! Do ta behet shqipnija! "
2
Trimëria, guximi, heroizmi, përbëjnë një eto të veçantë kombëtare, virtyt dhe dije, një mendje e veçantë etnike edukimi, si një nga mënyrat më të sigurta për të realizuar dhe për të transferuar mesazhe në kolektivin e ndërgjegjes; E cila e ka harruar popullsinë popullore në kujtesën e kombit, nëpër këngë dhe forma të tjera të krijimtarisë. Nuk ishte thënë më kot se, në Antikën greke logos-i dhe ethos-i, dija dhe virtyti, ishin e njëjta gjë; Ishin dy faqet e së njëjtës medalje. Ndërkaq, ti madhështia e etist shqiptar, ai shquan idealizmin proverbial shqiptar, një tdhetarizmin, atdhedashurinë:"Nder sa per bijt tuej - yndyre zeza moj Shqipni - po ishte faj me te dashtun ty, qe aq bukur te fali Perendija.Jo, po, Zoja e ndritshme e Zotni shqiptarit vllazen, dashtnija ndaj Atdheut ktu ne Shqipni ishte nje faj, nje fjale, nje krimin, nje delikt, nje xhinajet - dhe xhinajet forte, dhe ky varr i mjeruar, Ktu po e kemi para sysh, na dishmon né si ndeshkohet faj ii Atdhedashnis. Atdhedashnija, po, kjè njajo, që ia ka bërë këtë djalit të mjerë të martirizuem - i dalë, i ngriti, zani, se ky po donte Shqipnm, dhe më së shumti e donte me gjithë zemër dhe me gjithë fuqinë e shpirtit Të vet se për Shqipni nuk gjaja, pse ka kurr s'i ka pasë lakmue, por s'i dhimbej jeta, të cilës s'i lakmonte për tjetër, përveç për mua i sherbye Shqipnis dhe me iu ba flî Atdheut. E pse kjo Atdhedashni, e gjallë dhe e zjarrtë, si një gur i zjarrtë dhe një diell i ndezur, aq fort sa zjarri në balt, në fty, e me u kallë nder sy, sa për rreth tij, si hyj ma të vogjel Për qarkun e një dielli të shkëlqyeshëm, nisën të mblidheshin në mes të moshës shqiptare - shpresë e bardhë e Atdheut, e vuna besë - nji besë shqiptare se do të jetote, do të punote, do të diste për jetë dhe lulzim t'Atdheut. Unë vu ndokush shêj ksaj pune edhë në ditën e diellit, ditën për diell, s'dij se për çfarë vorrit mallkuem të Tiranës, po del nji kukuth, grykë e tmerrshem, i cili me armë të s'di se kuj, e Vret ee len shakull mbi dhè ".
3
Aty në atë varrim ishte atdheu. Ishte e vërteta. Ishte shpirti i ri demokratik shqiptar. Nëse pushka e tij në Paris uli përtokë qëllimet e planetit të madhe të fuqive të mëdha dhe të shteteve të afërta, rënia e tij tani ngriste në këmbë një komb. Dhe Fishta mbështeti edhe një Kult Oratorik të fuqishëm, të vërteta që po shpalosej aty:"Oh, po, nuk do ta kisha dashtë ky djalë Shqipnin, sonte nuk do të kisha shndërruar burrat e dheut nga shkëmbi i Pejës dhe dër në kulm të Kepit të Stiloz, për mua shumë më tepër mbi varrë e tij të pashërueshme; Carani i votrës së vet do të kisha kja varre - këto të pashërueshme - të kombit shqiptar, që me të mdhej hapa po avitet kah prendimi i vet "(...)"Avniu s'mbaron jo! Njajo flakë atdhedashtnije, e cila, si zjarmi kullon arin, mbrrîjti me e shlye njollen e fajnîs n'ate vepër që m'ohë parë, në sy të gjyqtarit frangdo të dukte delikt i randë, Ajo po, për ta ruejtë emnin e tij të padekëm nder sa breznî, që rend pas rendi do të vinë me gzue Shqipni e lira, dhe kjo panagjyrë e madhërishme dishmon kjartas se un jam tue folë të vërteta. E njimend: o po kúr , Pra, ditën e dekës së Gjergj Skënderbeut u pa nji verçallë ma i madhnueshëm, një funeral ma i lulzueshem se ky i Avni Rustemit, -e e cila pa nderlikim besimit, fisit një bajrakut, muer pjesë Shqipnia mbare? "
4
Me Fishtën e Nolin gojëtaria shqiptare po hynte fuqishëm në zhanrin e oratorisë epideiktike. Arti i këtij Fjalimi, sa është lakrimonogjen. Vajtimtar, aq krenar, sa është shungullues, aq edhe ngushëllues, sa është shqiptuar me intelekt, aq thjeshtë, komunkizues.Mbi të gjitha, ai është Art i Truth, i Bindjes: të flasësh bukur, bindshëm e hijshme ta Përcjellësh Porosinë e Madhe të Kohës.
(7 maj 2017)
FJALA E PATËR GJERGJ FISHTËS NË DEKË T'AVNI RUSTEMIT
E zeza mori Shqipni, se shum e pa e randë ké psue rrymes s'asaj vistre e gjatë kavaljetesh, neper të cilët pershkue âsht fati yt i mjeruem! Fortë të bukur të fali Perendia, por - ofshe un i mjeri! - se më shumë pa mshirë e turp shemtuem të ká nieri. Zbathë, zdeshë e lakuriquem, me bukë e shujtë dhe turp nga gjithkuej, sa me t'ardhe mârre me u quejt me emen tand, dikur aq i lumnueshem, nuk e di a kalue ká ndo'i faqe nieri, Jeshë anë gjak të ndo'i hasmit të mënîshem se në gjak të bivet tu, mizorisht çá e vrá ndermjet vedit. Neper ty, po, shunglluen ajri ato pyllnaje heshtash të gjakbasvet Gal, kah idht e shporojshin parzmet e bijve tu: Për ty, po, u ndenit fardh ato shpata e shkallme të skrytefortë, të cilat i pa dhimë pritshin krênat e bijve të tu; Mbi ty, randoi pesha e pushtetit rromake që ty të ndrydhi fron e liri, e neper ty u pershkue, mbasandej edhè ajo dhunën e permaligjen e Azis, që të dërmoi gjallërit e jetës dhe si frymë nuk do të la mua me marrun, dhe ti U bane gazi eplla e dheut pa u gjetë kush kurr, që me pajtimin varrët, që me të ankue hallin tand të kobëm. E vërteta që më ndoshta kombe e fise e vende, dhe të tjera mote dhe mndorje të »historis s'tyne, kan muejt kshtu me psue si psue ké ti, e mjera mia Shqipni; Po fis si komb, si vend nuk ka kund n'Europë, që, si ty, zemra gjak të dy pikue! Mos më bijtë e atyne kombeve, fiseve, vendeve, dhe më shumë se kur e kam kthyer në një kambë e hueja, kanë mûejtë me dashtë vetveten, kanë mûejtë me urue per té. Nder sa per bijt tuej - yndyre zeza moj Shqipni - po ishte faj me te dashtun ty, qe aq bukur te fali Perendija.
Jo, po, Zoja e ndritshme e Zotni shqiptarit vllazen, dashtnija ndaj Atdheut ktu ne Shqipni ishte nje faj, nje fjale, nje krimin, nje delikt, nje xhinajet - dhe xhinajet forte, dhe ky varr i mjeruar, Ktu po e kemi para sysh, na dishmon né si ndeshkohet faj ii Atdhedashnis. Atdhedashnija, po, kjè njajo, që ia ka bërë këtë djalit të mjerë të martirizuem - i dalë, i ngriti, zani, se ky po donte Shqipnm, dhe më së shumti e donte me gjithë zemër dhe me gjithë fuqinë e shpirtit Të vet se për Shqipni nuk gjaja, pse ka kurr s'i ka pasë lakmue, por s'i dhimbej jeta, të cilës s'i lakmonte për tjetër, përveç për mua i sherbye Shqipnis dhe me iu ba flî Atdheut. E pse kjo Atdhedashni, e gjallë dhe e zjarrtë, si një gur i zjarrtë dhe një diell i ndezur, aq fort sa zjarri në balt, në fty, e me u kallë nder sy, sa për rreth tij, si hyj ma të vogjel Për qarkun e një dielli të shkëlqyeshëm, nisën të mblidheshin në mes të moshës shqiptare - shpresë e bardhë e Atdheut, e vuna besë - nji besë shqiptare se do të jetote, do të punote, do të diste për jetë dhe lulzim t'Atdheut. Unë vu ndokush shêj ksaj pune edhë në ditën e diellit, ditën për diell, s'dij se për çfarë vorrit mallkuem të Tiranës, po del nji kukuth, grykë e tmerrshem, i cili me armë të s'di se kuj, e Vret ee len shakull mbi dhè.
Edhè kshtu sod, që lulet janë tuaj shpërthim mbi dhé, kjo në ma të miren lule të djemnîs vet, lule po hin mua u kalbë nen dhé. PSE? Pse pat dashtë Shqipninë! Kërcuna mori nana e vet, që këta petriti të Lubohovës, dhanë i paska nji zemër bujare, fisnike; Pse po zemra satrapit të tiranit ajo t'a kishte dhanun, pederast s'do ta kishte martue me tokën e zezë, por me ndo'i, zojë vashe shqiptare ... I ziu më pedagog i tij, që brenda mbrëmjes së shkollës dikue I paska të gjithë të ndomë ndjesie ndaj virtytit, burrnis, beses, njerzis, pse po ta kishte msue atje se me kalem e letër mund të shkel njerëzit dhe mund të pihet gjakun e tyne, sod vorfnue s'do ta kishte Libohovën nji qytetas i Ndershëm, Vlonën me nji birë në shpirt, Kosovën me nji mik, gjithë djemninë shqiptare me vetin e saj aq të dashtun e të drashtun!
Flaka, po, perpiftë njato kangë e letra, të cilat, të skuqura në këtë hapësirë të kësaj gjuhe hyjnore tonen, e ndezkan zhari zemren e tij ndaj Atdheut, edhè kshtu para kohe e çuekan në vorr. Oh! Po, nuk do ta kisha dashtë ky djalë Shqipnin, nuk do të kisha shndërruar burrat e dheut nga shkëmbi i Pejës dhe dër në kulm të Kepit të Stiloz, për mua shumë më tepër mbi varrë e tij të pasherto; Por kush do të votojë për vetën e vet do të kishte kja varre - këto të pashërueshme - të kombit shqiptar, që me të mdhej hapa po avitet kah prendimi i vet. Jo po; Ky djalë po të kishte vu dorë nga vullneti i shtetit të Shtetit, po të kisha rrëmbye tokën e hueja, po të kisha shnjerzue gjinden e huej e për qëllime të politikës së keqe të kisha djegë ndo'i malsî e rrenue ndo'i fshat, na Pëllumbi i kulluar, unë do të jem me mua, do të jem me gjak, do të jem shtrirë mbi rrëketë, do të jem më i mëshirshëm, më rrënoje, më rri në hundë, Vesh më vesh me simahorë të ndo'i klikës së mshehtë, të ndytë, të afërmit tuaj dhe emnavet e njatyne patriotëve që bëjnë t 'u bajshin flî ambicjonit të poshterm të tyne. Por Avni Rustemi kjè burrë, kjè trim, kjè besnik, kjè zemër bujar e Shqipni e desht me gjith fuqinë e shpirtit vet, prandej 'u la në gjak, prandej diq, shkoj, mbaroj.
Mbaroj thashë? ... Më paska pasë rrshitë goja pahiri, pse Avni Rustemi s ka mbarue. Edhè aj jeton nder se edhè ka për të jetuar dèri sa në ndo'i skaj sado vogel të Shqipnis ku të ndihet tue kumbue e ambla gjuha jonë shqiptare. Burri i mirë s'des kurr. Fjalë hyjneshë e historis, kjo, në një fletë të historis shqiptare emnin e tij ka për të shkruaj me shkrola arit, hkrola të pa shlyeshme. Ka me dalë ndo'i poet i kombit, i cili ka ngrënë emën ka për të kënduar mbi lirinë e saj vetjake; E ate emen atëherë mësuesit nder shkolla kanë për të përmendur nxansavet të censhëm: kapun në valle djemtë dhe vashat shqiptare neper brohori kanë për ta kndue në emën; Ka per ta kndue barijt e blegtorët neper hije e mrrize te paqes ne fushavet dhe te malevet tona, dhe mali dhe fusha e bregu e zalli kan me jehue nga kjo emë e kshtû emni i Avni Rustemit, si ideali i tij, ka me mbetë të Padekëm në Shqipni. Për shembull, pra, tradhëtarët që kanë qenë të tij, për të pastë mendue, me nji plumb pushke të pagueme Avrnu do të mbarojë. Avniu s'mbaron jo! Njajo flakë atdhedashtnije, e cila, si zjarmi kullon arin, mbrrîjti me shlye njollen e fajnîs n'ate vepër që m'ö parë, në sy të gjyqtarit frangdo do të dukte delikt i randë, ajo po, ká per ta ruejtë Emnin e tij të padekëm nder sa breznî, që rend pas rendit do të vinë me gzue Shqipni e lirë, dhe kjo panagjyrë e madhërishme dishmon kjartas se un jam tue folë të vërteta. E njimend: o po kúr, pra, ditën e dekës së Gjergj Skanderbegut u pa verxhall ma ma madhnueshëm, një funeral ma i lulzueshem se ky i Avni Rustemit, -e e cila pa nderlikim besimit, fisit a bajrakut, pjesa Shqipma ?
Ktú ké shkëlqesa e Këshillit të Naltës edhè dhespoten fort ndershem; - aballarë, hoxhallarë, priften, freten e misa Kuvendi Kushtetues; Bajraktarë e beglerë, qytetarët e fshatarëve, pasanikët dhe vorrenë, pleq e rij, burra e gra, djelm e varza që kanë ardhur këtu në Vlonë për të lëshuar loden e vet mbi 'vorr të tij. Kta, po, rrëfejnë se emni i Avni Rustemit dhe ideali i tij do të jetojë i pademshëm në Shqipni të lirë.
Stolis, pra, me rreze e nji emni i padekshme dhe pajis me perdhimtime t'ambla e mbare kombit shqiptar, mos u tut, Avni, tue u djerrë në vetmi të vorrit të errës, e kshtu me u dá prej nesh për gjithmone. E vështirë, ndoshta, të vjen puna, që me u shkepë nga gjivet të prindvet tuej, por, qe, Shqipnija ka hapur vet gji dhe të lypë per vedi. Nuk ké çka ndalon, do të hish në gjî e saj; Pse ti, sod e mbrapa, nuk jé i kurrkujt tjeter veç se i Shqipnîs. Edhè Shqipnija në gji të vet ka më shumë se strukë kocat tuej, që të mos lëndoj furia e thellimit dhe ndo'i fuqì tjetër kundërshtues, dhe ti në atë gjî ké me pushue si dikur, foshnje, pushove në gjîtë nanës sate zemër rrënueme : Jo, po, edhè Shqipnija eshte nana, e si nana ka me ta mbajtur kujdesin, per te mos shqetesuar kush gjumi i dekades ne gjithe.
O ju mashkulli i Shqipnis, lamtumirë po ju thotë Avni Rustemi, e nji amanet është shteti juaj: se e sodë mbrapa t 'i rritni djelmë sokola, si dikur motit, me besë e me burrnî.
O ju fusha për Shqipnis, lamtumirë po ju thotë Avni Rustemi e nji amanet ka qene ju: qe mos te jeni dorshtret per kombet shqiptare, por te jepni bukë dhe shujtë dhe mos të gjuaj shqipn me shkop e me strajcë me lypë Bu dyerve të kombevet të hueja. Ju falet nderës dhe për lulet e bukura që keni dergue për ditën e tij të vorrimit.
O ju njerzë të Shtetit Shqiptar dhe Misa të Kushtetutës së Kuvendit, lamtumirë po po thotë Avni Rustemi dhe nji amanet që ju ka thënë: po po që të jeni nder ju, me nder dikasteret e shtetit ose në log të Kushtetutës së Kuvendit 'Ka para sysh veç se puna e tagjîs, ta mbushë strajcën pikë dhe për maje me gjakun e shtetit dhe të shmanget në punë të vet, dhe mos të rrijë ma me luejt harushë mbî shpinë të një populli të ngratë, që si frymë nuk po Mund të marr nga lotët e gjakut.
O e bardhë shpresë e kombit - djelmëni shqiptar, lamtumirë po të thotë Avni Rustemi e amanet është që të lani:
Armët e vrima nuk më dhanë
Shoq me shoq kurr nuk me u xán
Mos me u xanë si mos me u ngaë
Kurr ujët turbull nuk me i raë
Fjalët për pajë kurr mos me i ndalë
Zemra e saj është më e madhe.
O zemërplasun e tij të parët, Avniu juej, qe, po ndahet përjetë prej jush, dhe po ju lypë halallin, për çka me fjalë a punë ka muejtë me ju pezmatue zemrën. Edhè ky ka kjenë çilimi, ka kjenë i ri, dhe prandej ka gabime me ngjyra. E ty babë e mjerë, amanet do të thotë që, kur të blej motra me kja - qyqja motër për kaq Vla! - ta pajtojsh me fjalë t'ambla e buta dhe mos ta lash, qyqen e natës, me i plasë zêmra nga dhimbjes për Avniun e vet.
Lirë të gjithë ju po ju thotë të gjithë ju, që keni faqen e bardhë e ardhm m'e pasjellë deri në vendin e tij të pushimit të tij të mbramë. E ju, Zoja: E ndritshme po ju truhet për çka keni zemër, që të shmangni mamen nga vorrit dhe mos të shofve gazep me sy.
Hajde, Avni, pra, tani me u da pergjithmonë. E sa për punë për Shqipnis mos ban merak: Un, që ti din se nuk gënjej, po ta jap fjalën ktu mbi grykë e vorrit tand se ideali yt kombtar do të triumfojë dhe Shqipnija ka me perparue lir e lulzueme; Pse në nji anë deka ka me herr, ka me korrë, ka me shkat e ket frrotë idiotash, egoistash, fanatikësh dhe farisejsh, në kthetrat e të cilëve sod fati i atdheut është në pershku; Në një tjetër anë Perendia e amshueshme ka me shndritë mendjen e ka me dikue ka aq forte fort në zemër të moshës së re, që kjo, me punë, me ndigjesë ndaj ligjët dhe me nji atdhedashtnî të vërtetë, ta mbajë Shqipnîn, ta bâjë me perparue e Me lulëzue krahas me kombe te tjera te qytetjareve. Ka me pasë Shqipni! Do ta behet Shqipnija!
(Rev. "Afrimi", vjeti II, maj 1924.Vlorë)
Shkrimi u mor nga Gjergj Fishta: "PROZA" vëllimi i dytë 1923-1940, Botime Françeskane, Shkodër, 2006, f.135-139.
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen