Fjala, mendimi dhe ngjarja në letërsinë kadarejane.

Ismail Kadare

Nga: Myzaljen HOXHA, Eseist dhe poet

Korifeu i letërsisë sonë Ismail Kadare fitoj çmimin ndërkombëtar vjetor për letërsi "Pak Kyongni", që jepet nga Fondacioni "Toji" në Korenë e Jugut midis 350 konkurrentëve nga e gjithë bota.

E uroj përzemërsisht shkrimtarin Ismail Kadare për këtë çmim prestigjioz të fituar prej tij, dhe me këtë rast fatlum për letërsinë shqipe, po u postoj një ese letrare për letërsinë kadarejane të shkruar në marsin e këtij viti, por të pabotuar.


FJALA, MENDIMI DHE NGJARJA NË LETËRSINË KADAREJANE.

( Ese )

“ Me njërën këmbë në Shqipërinë e moçme, gojore dhe legjendare, ende në rrëqethjen homerike, dhe me këmbën tjetër në modernitetin më të spikatur dhe më finok, Kadareja gjendet në kapërcyell të të dy botëve dhe nga kjo rrethanë e jashtëzakonshme vepra e tij krijon akorde të fuqishme dhe të goditura.” / Dominique FERNANDEZ
Shkrimtar francez

Në një mbrëmje të bukur marsi të sapo rënë muzgu, e mbushur me aromë lulesh gjithfarë, të harlisura qysh prej agimit të ditës, që hynte nga dritarja e hapur njëkanatëshe e dhomës së leximit, zbrita nga kolonada librore kadarejane e bibliotekës sime, për të lexuar : “ Mëngjeset në kafe Rostand - Motive të Parisit “. E fillova leximin dhe e mbarova me një frymë, dhe në finish të tij më kalonte dhe më ngacmonte tërë letërsia e Kadaresë, i rritur me të qysh prej së vogli, që të shkruaja përjetimin tim letrar për të. Dhe fillova të shkruaj...

Letërsia kadarejane gjithmonë kërkon një gjëndje shpirtërore të ngarkuar me emocione, ku drita e arsyes zbardh rrugën drejt sekreteve të labirinthit letrar të tij. Edhe pse e njeh që nga koha e rinisë së herëshme, ai përherë të shfaqet si një agnostik i tipit të Niçes. Leximi i prozës dhe poezisë së tij është një përsiatje që kërkon të vihet në punë shpirti, me shumë përqëndrim dhe mundim që të shijohet në kohë. Kadareja të fton kah letërsisë së tij sublimuese duke ta bërë të lehtë të të marrurit me të në çdo kohë, pa e lëshuar librin nga dora.

Dëshira për tu futur në universin letrar të Kadaresë, është e fuqishme, dhe kjo pasi bënë pyetjet : ç‘pasion, ç‘trillim, ç‘ imagjinatë, ç‘harmoni dhe ç‘larmi ka letërsia e tij ?!- nëpërmjet jo leximit dhe rileximit, por përsiatjes letrare dhe filozofike, si një ëndërr e bukur ku gjithçka bëhet e qënë dhe e afërtë.

Një përsiatje që lexon horizontalisht brendinë e pasur të krijimit, dhe vertikalisht, larminë e harmoninë semantike të ligjërimit, dhe natyrisht, logjikën e thellë të zbulimit të metatekstit letrar. Kadareja nuk i ka mbyllur dritaret e stinës së ftohtë, “dimri i madh” i epokës socrealiste. “Në një letër të lyer me vaj” si te “Eskili ky humbës i madh”, ai me ndriçim paksa të mjegulltë “si prej ëndërre”, na çon drejtë bashkimit dhe jo ndarjes nga bota e letërsisë së vërtetë. Ai ndriçim ka lëshuar në rrjedhën e viteve një dritë të plotë mbi letërsinë bashkëkohore shqiptare, por edhe më gjerë ku vazhdon të frymojë letërsia europiane, e tashme dhe e ardhme.¨shtë një dritë që e bënë letërsinë tonë më të kthijelltë në mendim, më të bukur në ngjyrë dhe më të ëmbël në shije. Në këtë hapësirë shqiptare për gati gjysëm shekulli, të zbrazët nga ideologjia letrare e sociorealizmit, do të frynte cikloni i mendimit dhe fantazisë kadarejane, për të fshirë andrallat e letërsisë së vërtetë. Kjo hapësirë e zbrazët, vërtetë dukej e madhe, sepse thjeshtë kishte më pak njerëz të letrave të mirëfilltë.

Një Kadare, Agolli, e ndonjë tjetër, edhe pse letërsia e tyre ishte e vërtetë, ajo hapësirë me “ vrimën e zezë “ të saj, përthithte krijimet më të mira letrare, qysh nga Rilindja Kombëtare dhe në vazhdim. Pamja që kishte përpara Kadareja ishte krejt e ndryshme se ç‘e përfytyronte dhe krijonte e modelonte në brendi. Çdo mjet, fotografi a identikit i nguroste ngjarjet që kishin ndodhur dhe ndodhnin çdo ditë. Fantazia dhe interpretimi i tyre përshëndërroheshin jo larg kufirit të pamjeve që na jep gjumi. Gjithsesi, Kadareja është një makinë që prodhon valë dhe dallgë mendimi e delir krijues, që kanë përshkuar tejembanë për dhjetra vjet këtë Shqipëri. Përmasat e vërteta të tij nuk mund të parashikoheshin “ përpiktaz “ në atë kohë dhe hapësirë me pak dritë dhe liri mendimi e ndërgjegjeje letrare.

Ç‘vinte nga poezia dhe proza e Rilindjes Kombëtare dhe ajo pak letërsi e huaj, që si shigjeta e lëshuar nga harku i vështirë i Odisesë do të kalonte në njëzet kamat, në pallatin e Penelopës së Itakës, që thurrte pëlhurën e gënjeshtërt ditën, dhe e ç‘thurrte natën.

Letërsia ishte para dhe poshtë tij, me themele të hapura, dhe me skela të stivosura, që pritej të ngriheshin për ndërtimin e ndërtesës së letërsisë së re shqipe.

Bashkëkohësit e kanë përjetuar vazhdimisht dhe krenarisht letërsinë kadarejane. Etja e tyre për letërsi e gjente shuarjen e saj tek letërsia e Kadaresë, që për asnjëherë nuk e kanë paragjykuar, sepse ajo as ka patur dhe as ka brendi dhe formë paragjykimi.

Të gjithë ne filoletrarët kadarejanë kemi qënë dhe jemi shtysa frymëzuese dhe motivuese e letërsisë së tij, ndërkohë zallamahia e largët e “Dimrit të Vetmisë së Madhe” e mërziste dhe e ligështonte, tek shprehej duke thënë : “Bjerrakohës, mëndjelehtë, mosmirënjohës, plangprishës e tj”., ndërsa Orfeu Kadare me shpirtin e zëshëm të tij, të dalë prej trupit - burg të tij, përgjigjej : “ Kam faj unë që merrem me Ju “. Ndërkohë e ndjente thellë në ndërgjegjen letrare të tij, se nuk bënte dot pa atë zhurmëri, zjarrmi dhe trishtim, pra pa trutë e tyre, me të cilët truri i tij i fuqishëm ishte në rezonancë të kumbimit të vazhdueshëm.

Ky eshtë kalimi i mundimshëm i Kadaresë prej ferrit dantesk shqiptar në jetën e gjallë dhe të kuptimtë. Njerëzit e letrave që janë letrarë nga koka gjer tek këmbët, e ndjejnë brënda vetes kompleksin e inferioritetit përballë historisë, prandaj ata të bindur ushqejnë dhe begatojnë historinë me fantazinë dhe kulturën e tyre. Prandaj në letërsinë e tij, Kadareja i jep shqiptarët realisht ashtu siç janë në të vërtetë, dhe për t‘i çuar atje ku duhet të jenë. Natyrisht atje, ku ata padyshim meritisht duhet të shkojnë, për ato shumë gjëra që u ka falur Zoti.

Shqiptarët kanë një vend të bukur dhe të begatë, klimë të mirë, ullinjë, gjuhë të mrekullueshme, muzikë dhe polifoni virtuoze.

Kadareja i jep shqiptarët në letërsinë e tij, njerëz të zgjuar dhe luftëtarë, të etur për dije dhe kulturë, por edhe dembelë e fudullë, që këto vese e kanë zanafillën në mungesën e arsimimit dhe kulturimit të tyre, çuditërisht në këtë bollëk natyror ku jeton raca jonë. Ata kanë shijen e së bukurës dhe filozofisë në jetë, instiktivisht dhe të kultivuar, pedant të kodit moral, të ndjenjës së masës dhe të sensit të gjërave. E gjithë kjo bashkësi virtytesh dhe vesesh me të drejtë i bënë sot, ata krenarë.
Kadareja ka pendimin dritë – hije për letërsinë e tij sociorealiste, zgjohet befas nga ajo kohë e gjatë dhe gri, me vrarje ndërgjegjeje, për atë dhunë të kryer në rininë e tij.Brerja e ndërgjegjes natyrshëm e bënë të besoj fortë në pendimin e tij, që u bë më mbas ushqimi kryesor i letërsisë së mrekullueshme në stil, përmbajtje dhe formë, ku ne të gjithë besojmë që Kadareja ka qënë dhe është i vërtetë. Kësaj letërsie është pamundur t‘i heqësh diçka, pasi ajo në çdo kohë është letërsi e frymës së qënies njerëzore, dhe e natyrës shqiptare. Provo t‘i heqësh diçka, dhe në dukje e parëndësishme, dhe ajo vdes, pasi ajo është e unifikuar estetikisht si art letrar.

Kadareja e ka patur qysh në fillimet e shkrimit të letërsisë së tij si mision : “ Të nxjerrjes nga ndërgjegja e shqiptarëve “krimin” e injorancës ”, ashtu sikurse thotë ai, “grekët vepruan me krimin trojan “. Kadareja, injorancën, këtë gjëndje latente të nxjerrë nga mugëtira dhe errësira e kohërave, e shkund baltën, dhe me paanësi dhe dhëmshuri e lufton atë, pasi aty ai gjen rrënjët e së keqes së madhe të shqiptarëve. Letërsia shqiptare e gjen dhe e ruan drejtpeshimin e saj në mënyrë të ndjeshme me letërsinë e Ismail Kadaresë.

Letërsia e tij është tre dimensionale dhe në dritë, dhe në hije si bija e saj.

Tre dimensionet e saj janë: Fjala, ngjarja dhe mendimi.

Fjala në letërsinë kadarejane është bartësja dhe shprehësja e pasurisë dhe e virtuozitetit të gjuhës shqipe. Me të ndodh, ashtu sikurse endet një pëlhurë, dhe fjala e tij letrare është lënda me të cilën ka endur tërë veprën letrare artistike të tij. Madje në letërsinë e tij në çdo rresht të saj fjala, fraza dhe figura janë “të skalitura” mjeshtërisht duke ndërvepruar si linearitet semantik të ligjërimit të tyre. Ky ligjërim ka tipare të larmishme dhe të harmonizuara në shprehjen e mendimit letrar. Ёshtë fjala, ajo që vendoset njëkohësisht dhe në ligjërimin e personazheve, por edhe në rrefimin e rrëfimtarit, duke u bërë endësja e rrëfimit letrar.

Fjala letrare kadarejane është filozofike, semantike, psikologjike, përshkuese, vlerësuese, përcaktuese dhe rrëfimtare, pra letrare si një e tërë.

Ngjarja, si objekt letrar – rrëfimor është një qëndrim i Kadaresë ndaj dukurive që ai krijon artistikisht. Një rrëfim narrative, si kuptim tradicional i ngjarjes në lëvizje kohore, dhe deskriptiv, si përshkrim i trillimit të ngjarjes të ndalur në kohë. Në letërsinë e Kadaresë rikrijohen kohë dhe hapësira të reja, ku përparësi ka ideja, mendimi dhe veprimi i brëndshëm i personazheve letrare të tij.

Mendimi kadarejan është mënyra si realizohet rrëfimi, si gjykim dhe arsyetim të mbrujtura në mëndjen e personazheve të tij, që gjenden në çdo narracion, frazë dhe ligjërim që kushdo që e mbartë atë. Tek Kadareja mendimet dhe gjykimet e tij janë thellësisht filozofike, gjë që bënë të mundur t‘i ftoj lexuesit si njerëz të lirë në mendime dhe veprime. E gjithë letërsia e Kadaresë u ushqye nga motivet natyrore, sociale, politike, kulturore dhe historike të rrjedhës së qytetrimit shqiptar, i lidhur ngushtë me atë ballkanik dhe europian. I etur për dritën e dijes dhe kulturës, populli ynë ka lindur mëndje të ndritura në fushë të letërsisë si Naim Frashëri, Gjergj Fishta, Migjeni, Ismail Kadare, Fan Noli dhe Dritëro Agolli, por letërsia shqipe më e përfaqësuar në stil, përmbajtje, formë dhe kolorit letrar është ajo kadarejane. Ky popull personazhesh e ka furnizuar letërsinë e Kadaresë, që nga Korabi dhe Tomorri me dëborë gjer në thellësitë e detit Adriatik dhe Jon, nga “ Pallati i ëndrrave “ gjer në odat e mikpritjes e sokakët e mallit të pritjes njerëzore, që nga nëntokat e vuajtjes gjer në bllokun grotesk e vilat e Lalëzit. I gjithë ajri letrar i Kadaresë është i mbushur me dramë. Dramë që ka ndodhur, ndodh përditësisht dhe që mund të ndodh nesër, si më e dhimshmja në kokat e shqiptarëve.

Dy “ritet” e motivimit të krijimit letrar tek Kadareja kanë qënë dhe janë : - Lufta si koncept dhe realitet për të fituar jetën, dhe Paqja si koncept e realitet për të ushqyer me dashuri dhe mbrojtur jetën.

Si lufta dhe paqja e kanë ngjizur dhe bërë letërsinë e Kadaresë sublime, ashtu sikurse dy ritet shqiptare, ai mortor dhe i dasmës krijuan gjëninë më sublime të artit, tragjedinë. Pikërisht ky raport i trajtuar nga shkenca letrare e tij e bëri Kadarenë të sfidonte dhe vetë filozofin e tragjedisë Friedrih Niçen, në shpjegimin e lindjes së tragjedisë me Eskilin, ku Niçja thotë është “dhimbja”, ndërsa Kadareja thotë, dhe e drejta është me të, që është “morti dhe dasma”, pra “dhimbja e gëzimi “. Ai thotë : “ Mendoj se pikërisht dy ritet, ai i mortorit në radhë të parë, dhe ai i dasmës si ndihmës i tij, kanë qënë pikërisht prindërit e tragjedisë, prindër të mohuar padrejtësisht”. Ёshtë pikërisht ky koncept : “Ky ritual mortor i shqiptarëve nuk është veçëse një dasëm e kthyer kokëposhtë, që ka qënë për mijëvjeçarë të tërë institucioni kryesor i popujve ballkanas”, pra dhe i popullit shqiptar ku është frymëzuar dhe motivuar për dhjetra vjet letërsia e Kadaresë. Këto “ritualet” e luftës dhe paqes kanë qënë dhe shkallët e edukimit estetik të letërsisë kadarejane, qysh me “Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur”, “Kështjella”, “Dimri i Madh”, “Përbindëshi”, “ Pallati i Ёndrrave”, “Kush e solli Dorontinën”, “Piramida”, “Dosja H”, “Darka e gabuar” e tjerë. Nga ky raport jetësor i dhimbjes e gëzimit, i luftës për jetën dhe i paqes për gëzimin e saj ka lindur dhe njëri prej ligjeve më universal të artit, distancimi nga jeta, nga vetvetja, heqja dorë nga e vërteta e pranguar, nga një liri e rrokshme në emër të një lirie më të vështirë, i asaj të krijimit. Këtu e kanë fillimin të gjitha problemet e marrëdhënies së jetës me artin letrar të Kadaresë, ku zgjidhja është prishja e murit mbajtës rreth artit letrar të tij, për ta lënë të lirë lexuesin të rendi me dëshirë drejtë letërsisë së tij.

Në të njëjtin piedestal të letërsisë kadarejane, ashtu sikurse qëndron proza, qëndron dhe poezia e tij.

Poezia, aq sa ka dashurinë si një forcë të brëndshme të njeriut, që e gjallëron, zbukuron dhe fisnikëron atë, aq ka dhe ndjenjën e mbijetesës së shqiptarit dhe mbytjes së të vertetës që lindin nga thellësia e shpirtit të njeriut.

Poezitë lirike me motiv të dashurisë janë më të bukurat, pasi lindin nga ndjenja të pastra të Kadaresë. Ato janë dhunti të shpirtit të madh të tij. Poezi si “Malli” dhe “Ca pika shiu ranë mbi qelq” e tj., rrjedhin lotët e mallit dhe keqardhjes për dashurinë e fituar dhe atë të humbur, që vijnë nga gjallëria dhe monotonia e jetës.

Poezia e Kadaresë është moderne, simbolike, kritike dhe shumëkuptimëshe, me tipare të humanizmit, neologjizmave dhe universalitetit, të nxjerra nga kultura, filozofia dhe psikologjia e popullit. Poezia simboliste e tij, me një gamë të gjerë metaforash dhe simbolesh është e madhërishme. Ёshtë kjo poezi që ka emancipuar vargun poetik, dhe ka pasuruar leksikun e gjuhësh shqipe, që e ka bërë atë orgjinale, të fuqishme, dhe me frymë e koncept novator. Në poezinë e tij simbolike: “Përse mendohen këto male” me metaforat, kontrastet dhe personifikimet e gjetura mjeshtërisht, ngrihet simboli i malit si personifikim i Shqipërisë.

Epizmi trimëror i shqiptarit njëjtësohet me malin e lartë e të ngritur në hapësirën e qiellit të pakufi.

Poezia kadarejane rrok tiparet thelbësore të etnitetit shqiptar, si lashtësinë, krenarinë, heroizmin dhe atdhedashurinë. Në poezinë e Kadaresë, himnizimi i etnitetit të shqiptarit është i sublimuar, i madhërishëm dhe evokativ. Kjo takohet dhe ndihet tek poezitë : “Nisja e shqiptarëve në luftë” dhe “Kthimi i shqiptarëve nga lufta”, ku bëhet e gjithfuqishme sublimja, që vjen nga “riti” i luftës për një jetë më të mirë. Ky element qënësor i poezisë së tij bashkohet me “ritin” e paqes, dhe ashtu sikurse veprojnë në gjithë linearitetin dhe thellësinë e prozës së tij, veprojnë mbi njeriun, i cili ndihet i lirë shoqërisht, shpirtërisht, moralisht, psikologjikisht, duke e bërë atë zot të vetvetes.

Poezia e Kadaresë është poezi e përgjithësimeve universale, ku mbytja e së vërtetës barazohet me mbytjen e vetë njeriut dhe qytetrimit shqiptar. Shqipëria gri është e tëra në fokusin e poezisë së tij. Për ta kuptuar dhe prekur këtë “Shqipëri gri” le të ndalemi tek ikona e poezisë së tij “Laookonti”, ku Kadareja vetidentifikohet me “Laokontin Trojan” si njeri kampion i luftës kundër së keqes, totalitarizmit shqiptar dhe demagogjisë së mashtrimit politik. ”Laokonti” është symbol i mbytjes së së vërtetës, që e thotë të vërtetën në një kohë paradoksale, kur askush nuk e dëgjon, dhe se beson duke u kthyer në një viktimë të indiferencës. Të asaj indiference, që Dante Aligieri shumë më herët do ta sentenconte : “Vëndet më të errta në ferr ruhen për ata, që bëjnë sehirxhiun në kohën e krizave morale”.

Me një ekzorcizëm të paparë, me një akt tronditës çlirues dhe emancipues, me ndërgjegje të tensionuar, Kadareja, ashtu sikurse vepron në prozë, vepron dhe në poezi, ku na jep “Laokontin” si kurë qetësuese të shpirtit tonë.


LAOKONTI

Si çdo gjë e tmerrshme është i thjeshtë sekreti,
Që brenda boshllëku i gjoksit tim mban.
Afroni, pra, kokat të dëgjoni të vërtetën,
Mua s’më mbytën gjarpërinjtë, por trojanët më vranë.

«Ju e dini se përpara Trojës aherë
Kali i Drunjtë, dhuratë e grekëve u shfaq.
Ky kalë në dy grupe i ndau trojanët:
Ta pranonin ose ta flaknin sakaq.

Pajtim me armikun, ulërinin tradhtarët,
Mjaft më me luftë, zjarre dhe helm.
Erdh koha që shpatat t’i kthejmë në parmenda,
Armiqtë në miq erdh koha t’i kthejmë
Në mbledhjen e gjatë ‘pro’ dhe ‘kundra’ kalit,
Unë ‘kundrat’ kryesova me tërbim.
Dhe juve ju kanë thënë se aherë hyjnitë
Gjarpërinjtë më dërguan si ndëshkim».

«Ç’përralla kalamajsh, ç’trillim për budallenjtë.
Unë gjarpërinjtë do t’i mbrapsja me një shkelm.
Po ç’t’i bëja fushatës së tradhtarëve kundër meje,
Shantazheve, letrave anonime plot helm.

«Ditë e natë e me javë polemika vazhdonte
Nga shtresat e mesme gjer lart në qeveri.
Ishte vjeshtë.
Nën qiellin e hirnosur me erë
Kali i drunjtë përjashta priste në shi».

«Në burg, me gotën e ujit, në mesnatë
Helmin më dhanë ata të pi,
Ata që ulërinin kundër dhunës dhe shpatës,
Që dinin të kafshonin tamam si gjarpërinj.
Në mëngjes që pa gdhirë në breg të detit
Ma hodhën kufomën drejt mbi zhavorr.
Rapsodët aherë anembanë përhapën
Versionin fals të gjarpërinjve hyjnorë.
«Ky ishte mbarimi i polemikës për kalin,
Ju e dini me Trojën ç’ndodhi pastaj.

Tre mijë vjet rresht,
nga muzeu në muzera,
Unë hamalli i mermertë gënjeshtrën mbaj
«Vërtiteni,
Flisni për teatrin, për plazhet,
Për gjithfarë motorësh e gjithfarë qeverish,
Pa ju shkuar mendja se ai mund të shfaqet
Në një ditë të rëndomtë, një mëngjes me shi
…
Në pafshi ndonjë ditë të bëhem copëra;
Nga marazi, siç thonë, të plas, t’ia bëj ‘krak’,
Jo kujtimet e Trojës, as gjarpërinjtë monstra,
Por indiferenca juaj
Do të bëhet shkak».

«Laokoonti» është një nga ato poezi të Kada­resë që përbën kodin e zbërthimit të qëndrimit të Kadaresë ndaj letërsisë sociorealiste. Në poezinë «Laokoonti» Ismail Kadare e rimerr temën e tregimit «Përbindëshi», për të cilin ai ishte anatemuar nga regjimi diktatorial, për herë të parë si shkrimtar. Ekzorcizmi është njëherazi, vizion ironik i dhimbjes dhe i talljes me vetveten, dhe veprim i dëbimit të neveritjes, përbuzjes dhe dyfytyrësisë së të tjerëve.

Është e vertetë, që letërsia është vendi ku ne shkojmë për të zbuluar drite - hijet e shoqërisë njerëzore, dhe vetë shpirtin njerëzor.
Natyrisht, që Ne shpresojmë që të gjejmë jo të vërtetën absolute, por të vërtetën relative jetësore, nëpërmjet imagjinatës së trurit dhe ngrohtësisë së zëmrës.

Dhe letërsia e Kadaresë e ka këtë mision :

- Të ndryshoj njeriun nga ai që është, në atë që duhet të jetë.
Letërsia kadarejane zgjeron flatrat e dijes, ridimensionon kuptimin i jetës, maturon shpresën, përmbush dëshirën dhe gjeneron forcën për të jetuar këtë botë, si në formën, përmbajtjen, ngjyrën dhe shijen e saj, që drejtpërdrejtë është punë dhe produkt i vetë njeriut të kohës sonë. Po, të atij njeriu që ka brënda vetes gjurmët e thella të letërsisë.
Me një krenari të vërtetë për letërsinë e Ismail Kadaresë, e lexuar në rrjedhën e viteve me ndjenjën e thellë të shqiptarisë, sa letrare aq dhe kulturore, pse jo dhe patriotike, nuk kish se si të ndodhte që të mos shkruaja venerativisht, një poezi për letër-sinë si një e tërë, dhe letërsinë e tij të vlerave të jashtëzakonshme letrare, filozofike dhe kulturore, si epilog i kësaj eseje letrare.


LETËRSIA

Të keqformuar do të ishim,
E keqja do t‘na kishte zili.
Do të ishim më konformist,
Më nervoz,
Më shumë të bindur,
Pa letërsinë e lexuar pafundësisht.

Shpirti kritik si motor i progresit,
Nuk do të ekzistonte pa trillim.
Dhe nëse çfaqej si kusht i suksesit,
Përsëri do të ishte një përjashtim.

Ne trillojmë,
Që të jetojmë disa jetë.
Dhe harrojmë,
Që kemi vetëm një jetë të vërtetë.

Trillimi nuk është vetëm krijim,
Ai është një frymëzim, një aset.
Realiteti që na rrethon merr frymë për ditë,
Nga letërsia, pa të cilën nuk do të kishte jetë.

Jetën e gënjeshtërt,
Ja shtojmë asaj që jetojmë,
Dhe ajo merr vlerë.
Ajo na ndihmon për t‘ia mbathur
Nga realiteti mediokër, i zbrazët, humnerë.

Trillimi letrar,
Mënyra më e thjeshtë për të lehtësuar,
Qënien tonë vdekatare.
Për të mundur erozionin e kohës,
Për të bërë të pamundurën të mundur,
Ashtu siç ngjizi jetë në Ararat, varka e Noes.

Dhe jeta ndërtoi shtatë e të tjera mrekulli të botës.

Akdemia Mbretërore e Suedisë, në Stokholm jep përvitshëm Çmimin Nobël në letërsi. Si i dashuruari i kahershëm i letërsisë shqipe dhe botërore kam studiuar motivimet e Akademisë Mbretërore të Suedisë për Çmimin “Nobël”, qysh nga viti i largët dhe i parë 1901, i akordimit të tij, shkrimtarit francez Sully Prudhomme, dhe deri tek i fundit 2017, japonezit Kasuo Ishiguro.

Kjo më ka mundësuar të bëjë pjesë të bibliotekës sime, një, dy dhe më shumë vepra letrare të të gjithë nobelistëve të letërsisë botërore, dhe ti lexoj me sytë e mëndjes, pasi ata janë vetë jeta e mëndjes njerëzore, duke konstatuar vërtetësinë e vlerësimit.

Duke filluar nga viti 2010 Isamail Kadare ka qënë kandidati i propozuar për laureimin me çmimin “Nobël” në letërsi.

Një event i gëzueshëm i nderimit kulmor të letërsisë bashkëkohore. Një kënaqësi e veçantë për tërë komunitetin e njerëzve të letrave në Shqipëri, Kosovë, dhe kudo në botë.

Fjala “Bashkëkohore” është vetë fryma, objekti dhe targeti i letërsisë. Prandaj dhe në motivacionet për Laureatët e Çmimeve “Nobël” në letërsi, fjala “bashkëkohore” është jo e munguar, por e shpeshtuar.
Ja, motivacioni për Nobelistin rus BORIS PASTERNAK : “Për arritjet e tij të rëndësishme, njëherazi si në poezinë lirike bashkëkohore, dhe në fushë të traditës epike shumë të pasur ruse “.

Vazhdojmë me shkrimtarin kinez MO YAN: “I cili me realizëm vegimtar bashkon rrëfenjën popullore me historinë bashkëkohore”.
Vazhdojmë me HERTA MYLLERIN: “ E cila me përqëndrimin e poezisë dhe sinqeritetin e prozës, na paraqet pamjen e realitetit jetësor bashkëkohor”.

Me MARIO VARGAS LLOSA: “ Për kartografinë e tij të strukturave të pushtetit dhe imazheve të tij të mprehta të rezistencës, revoltës, humbjes dhe fitores së individit në botën bashkëkohore”.

Vazhdojmë me Nobelistin, Poetin norvegjez TOMAS TRANSTROMER: “Sepse, me anën e përshkrimeve të kondensuara dhe imazheve të tejdukshme të tij, ai na jep aksesin e freskët ndaj realitetit bashkëkohor”.

Më tej me Nobelistin francez në letërsi, JEAN – MARIE GUSTAVE LE GLEZOS : “Autor i nisjeve të reja, i aventurës poetike dhe ekstazës sensuale. Eksplorues i njeriut përtej qytetrimit sundues bashkëkohor”. E kështu me radhë….…..

Për letërsinë nuk ka “Nacionalitet”. Ajo është qytetare e gjithë botës. Dhe letërsia ka historinë e saj, por vlerat e saj janë gjithmonë “bashkëkohore”. Letërsia shqipe e përfaqësuar denjësisht nga letersia bashkëkohore e Kadaresë, dhe që ka çekur apogjeun e letërsisë botërore e meriton këtë vlerësim sublim.

ISMAIL KADARE, ky Pastërnak, Le Glezos, Llosa, Mo Yan, Myller, Munro, Ishiguro e tj., shqiptar, e ka të shkruar në pavdekësinë e letërsisë së tij motivacionin: “Për virtuozitetin dhe muzikalitetin kumbues të fjalës, ngjarjes si objekt i rrëfimit kuptimor dhe përshkrimit tradicional, mendimit e gjykimit thellësisht filozofik të jetës shqiptare bashkëkohore”, e ka për të fituar domosdoshmërisht dhe meritisht çmimin “Nobël” në Letërsi, në bashkëkohësinë tonë europiane dhe botërore.

Koha punon për të.

Nderim për letërsinë shqipe !